Na podstawie art. 7301 w związku z art. 730 k.p.c.1 każda ze stron może żądać udzielenia zabezpieczenia, jeżeli uprawdopodobni roszczenie i interes prawny w udzieleniu zabezpieczenia. Wniosek o zabezpieczenie może być złożony przy powództwie o unieważnienie tzw. umowy frankowej. Pojawiają się orzeczenia uwzględniające taki wniosek.
Stosownie do treści art. 730 § 1 k.p.c. w każdej sprawie cywilnej podlegającej rozpoznaniu przez sąd lub sąd polubowny można żądać udzielenia zabezpieczenia. Art. 7301 § 1 k.p.c. stanowi natomiast, że udzielenia zabezpieczenia może żądać każda strona, jeżeli uprawdopodobni roszczenie i interes prawny, który w świetle § 2 powołanego przepisu istnieje wtedy, gdy brak zabezpieczenia uniemożliwi lub poważnie utrudni wykonanie zapadłego w sprawie orzeczenia lub w inny sposób uniemożliwi lub poważnie utrudni osiągnięcie celu postępowania w sprawie. Należy podkreślić, że uprawdopodobnienie winno się opierać na przedstawieniu stosownych środków uprawdopodobnienia, na podstawie których ? kierując się zasadami doświadczenia życiowego i racjonalną oceną opisanego stanu faktycznego ? można dojść do usprawiedliwionego przekonania, że dochodzone roszczenie i obawa zniweczenia skutków procesu są wysoce prawdopodobne2.
Najczęściej interes prawny w udzieleniu zabezpieczenia określa się jako obiektywną w świetle obowiązujących przepisów, czyli wywołaną rzeczywistą koniecznością ochrony określonej sfery prawnej, potrzebę uzyskania orzeczenia sądowego odpowiedniej treści. W związku z tym, że celem zabezpieczenia jest udzielenie tymczasowej ochrony prawnej podmiotom potrzebującym, interes prawny istnieje w przypadku, gdy zachodzi potrzeba zapewnienia uprawnionemu „należytej ochrony prawnej”, zanim uzyska on ochronę definitywną (ostateczną), czyli zanim zostanie osiągnięty cel postępowania w sprawie, w związku z którym następuje udzielenie zabezpieczenia. Z kolei „należyta ochrona prawna” polega na usunięciu naruszenia albo zagrożenia naruszenia praw uprawnionego3.
Uprawdopodobnienie roszczenia w postępowaniu zabezpieczającym, z uwzględnieniem treści art. 243 k.p.c. (zezwalającego na odstępstwo od rygorów przewidzianych w postępowaniu dowodowym), należy rozumieć w ten sposób, że uprawniony powinien przedstawić i należycie uzasadnić twierdzenia, które stanowią podstawę dochodzonego roszczenia. ?Uprawdopodobnienie dotyczy w praktyce dwóch aspektów. Odnosi się ono zarówno do okoliczności faktycznych, na których opiera się roszczenie i które powinny być przedstawione, a ich istnienie prawdopodobne w świetle dowodów oferowanych przez uprawnionego, jak i do podstawy prawnej roszczenia, która powinna być również prawdopodobna w tym znaczeniu, że dochodzone roszczenie znajduje podstawę normatywną. Przyjmuje się przy tym, że roszczenie można uznać za uprawdopodobnione, jeżeli prima facie istnieje szansa na jego istnienie (zob. postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 20 września 2012 r., sygn. akt I ACz 850/12, LEX nr 1217686). Istotą postępowania zabezpieczającego jest bowiem to, że sąd dokonuje jedynie wstępnej analizy dostarczonego przez wnioskodawcę materiału dowodowego. W konsekwencji roszczenie, o którym mowa w art. 7301 § 1 k.p.c. jest uprawdopodobnione, jeśli bez głębszego wnikania we wszystkie możliwie aspekty faktyczne i prawne sprawy, istnieje na pierwszy rzut oka znaczna szansa, że w świetle przytoczonych przez wnioskodawcę twierdzeń faktycznych popartych dowodami lub środkami niebędącymi dowodami w rozumieniu k.p.c. przysługuje ono osobie uprawnionej?4.
Mając na względzie treść art. 7301 i 730 k.p.c., można przyjąć, że możliwe jest zawarcie w pozwie żądania zabezpieczenia roszczeń konsumenta o stwierdzenie nieważności umowy i zapłatę kwot uiszczonych na podstawie nieważnej umowy poprzez unormowanie praw i obowiązków stron postępowania na czas jego trwania przez wstrzymanie obowiązku dokonywania spłaty rat kredytu, w wysokości i terminach określonych umową, w okresie od złożenia powództwa do czasu uprawomocnienia się orzeczenia w sprawie. Przy takim sformułowaniu powództwa żądane kwoty stanowią nienależne świadczenie dochodzone przez powoda. Dochodzone roszczenie może być rozpatrywane w aspekcie świadczenia nienależnego, o którym mowa w art. 410 § 2 k.c. Stosownie bowiem do treści tego przepisu świadczenie jest nienależne, jeżeli ten, kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył, albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty, albo jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia.
Nienależne świadczenie odróżnia się od pozostałych przypadków bezpodstawnego wzbogacenia źródłem powstania, gdyż do zaistnienia tego zobowiązania dochodzi w wyniku spełnienia świadczenia przez zubożonego, a nie przez jakiekolwiek inne przesunięcia majątkowe, niebędące świadczeniem (jak w pozostałych wypadkach bezpodstawnego wzbogacenia). Jednocześnie zachodzi brak podstawy prawnej do świadczenia.
Nienależne świadczenie jest tylko szczególnym przypadkiem bezpodstawnego wzbogacenia (art. 410 k.c.5), a zatem przyczyną powstania roszczenia z tytułu nienależnego świadczenia pozostaje bezpodstawność („bez podstawy prawnej”) przesunięcia majątkowego, czyli jego „niesłuszność”. Brak podstawy prawnej oznacza brak causae świadczenia lub jej wadliwość6.
W doktrynie zauważa się, że art. 410 § 2 k.c. wyróżnia następujące przypadki nienależnego świadczenia i odpowiadające im kondykcje:
1) nieistnienie zobowiązania (condictio indebiti) ? nienależne świadczenie polega tutaj na tym, że solvens świadczy, mimo że zobowiązanie nie istnieje w ogóle albo wprawdzie istnieje, ale nie na linii między solvensem a accipiensem;
2) odpadnięcie podstawy prawnej świadczenia (condictio causa finita) ? następuje ono, gdy pierwotnie świadczenie miało podstawę prawną, ale wskutek pewnego zdarzenia odpadła ona po jego spełnieniu. Przykładami takich zdarzeń są: uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu, podstępu i groźby (art. 88 k.c.), ziszczenie się warunku rozwiązującego lub nadejście terminu końcowego przewidzianego w umowie, spełnienie świadczenia na podstawie wyroku zaopatrzonego w rygor natychmiastowej wykonalności, który następnie został prawomocnie zmieniony przez sąd odwoławczy (art. 333 k.p.c.), odwołanie darowizny (art. 898 k.c.)7.
Odnośnie do przesłanki interesu prawnego w udzieleniu zabezpieczenia pomocna jest argumentacja obrazująca sytuację finansową danego banku. Warto również zwrócić uwagę na linię orzeczniczą kształtującą się po wyroku TSUE z dnia 3 października 2019 r.8, w tym przykładowo wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 3 stycznia 2020 r.9
W świetle orzecznictwa żądanie zabezpieczenia może być jednak zakwestionowane ze względu na art. 747 k.p.c. Stosownie bowiem do treści tego przepisu zabezpieczenie roszczeń pieniężnych następuje przez:
1) zajęcie ruchomości, wynagrodzenia za pracę, wierzytelności z rachunku bankowego albo innej wierzytelności lub innego prawa majątkowego;
2) obciążenie nieruchomości obowiązanego hipoteką przymusową;
3) ustanowienie zakazu zbywania lub obciążania nieruchomości, która nie ma urządzonej księgi wieczystej lub której księga wieczysta zaginęła lub uległa zniszczeniu;
4) obciążenie statku albo statku w budowie hipoteką morską;
5) ustanowienie zakazu zbywania spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu;
6) ustanowienie zarządu przymusowego nad przedsiębiorstwem lub gospodarstwem rolnym obowiązanego albo zakładem wchodzącym w skład przedsiębiorstwa lub jego częścią albo częścią gospodarstwa rolnego obowiązanego.
Sąd Apelacyjny w Warszawie w postanowieniu z dnia 1 kwietnia 2020 r. stwierdził, że: ?Katalog sposobów zabezpieczenia roszczeń pieniężnych jest [?] zamknięty i nie obejmuje wskazanego w art. 755 § 1 pkt 1 k.p.c. unormowania praw i obowiązków stron lub uczestników postępowania na czas trwania postępowania, jak należało zakwalifikować wniosek powoda o zawieszenie spłaty zobowiązań wynikających z umowy kredytu hipotecznego [?] indeksowanego do franka szwajcarskiego (CHF) do czasu prawomocnego zakończenia postępowania w niniejszej sprawie?10.
W kontekście powyższego warto zwrócić uwagę na to, że pojawiają się korzystne dla kredytobiorców orzeczenia, uwzględniające wnioski o udzielenie zabezpieczenia. Jednym z nich jest postanowienie Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 6 sierpnia 2019 r.11 Z informacji zamieszczonych na Portalu Orzeczeń Sądów Powszechnych12 wynika, że jest to orzeczenie nieprawomocne, niemniej zawarta w nim argumentacja prawna pozwala na przyjęcie, iż po pierwsze skuteczne żądanie zabezpieczenia roszczenia przy tego rodzaju powództwie jest możliwe, a po drugie ? podstawowe znaczenie dla wniosku o zabezpieczenie ma sytuacja finansowa danego banku.
Uzasadniając swe stanowisko, ?Sąd uznał, że powodowie uprawdopodobnili okoliczności faktyczne sprawy przytoczone w pozwie, a tym samym swoje roszczenia wobec pozwanego banku, zatem została spełniona pierwsza przesłanka, o której mowa w art. 7301 § 1 k.p.c. Powodowie przedłożonymi do akt dokumentami poświadczającymi zawarcie umowy kredytu hipotecznego indeksowanego do CHF i warunki spłat jego rat uprawdopodobnili swoje roszczenie wobec pozwanego banku o zapłatę żądanej kwoty w przypadku stwierdzenia nieważności tej umowy bądź ustalenia bezskuteczności jej postanowień. Stwierdzić bowiem należy, że w świetle pozwu, kwota kredytu podlegająca zwrotowi nie jest w umowie ściśle oznaczona, jak również nie są wskazane szczegółowe, obiektywne zasady jej określenia. A jeśli tak, to bankowi pozostawiono by w takim wypadku swobodne określenie kwoty podlegającej zwrotowi przez kredytobiorcę, ponieważ ani Umowa ani Regulamin nie precyzowałyby w dostateczny sposób, jak kredytujący bank wyznacza kursy walut w sporządzanej przez siebie Tabeli kursów, na podstawie której określone zostaje saldo kredytu i wysokość rat. Takie ukształtowanie stosunku zobowiązaniowego naruszałoby zaś jego istotę, gdyż wprowadzałoby do stosunku zobowiązaniowego element nadrzędności jednej ze stron i podporządkowania drugiej strony bez odwołania do jakichkolwiek obiektywnych kryteriów zakreślających granice swobody jednej ze stron. Naruszenie zaś istoty stosunku zobowiązaniowego oznacza przekroczenie granic swobody umów określonych w art. 3531 k.c. i prowadzi do nieważności czynności prawnej jako sprzecznej z ustawą (art. 58 k.c.). [?]
W związku z powyższym, roszczenie powodów należy uznać na obecnym etapie za uprawdopodobnione.
[?]
W ocenie Sądu powodowie posiadają interes prawny w udzieleniu zabezpieczenia dochodzonego przez nich roszczenia. Zawarta pomiędzy stronami umowa kredytowa wygenerowała bowiem długoterminowy stosunek prawny, który nie został dotychczas wykonany. Ewentualne uwzględnienie roszczeń kredytobiorców o zapłatę (zwrot) należności spełnionych dotychczas na rzecz banku nie reguluje w sposób definitywny wzajemnych relacji stron. Wniosek przeciwny byłby zasadny tylko przy przyjęciu, że prawomocne orzeczenie sądu wiąże nie tylko w zakresie sentencji, ale również motywów rozstrzygnięcia, co do czego nie ma jednak zgody w orzecznictwie i doktrynie (por. np. wyroki SN z dnia 20 stycznia 2016 r., IV CSK 282/15 oraz z dnia 15 stycznia 2015 r., IV CSK 181/14). Tymczasem stwierdzenie nieważności umowy przesądza nie tylko o możliwości domagania się zwrotu już spełnionych świadczeń. Rozstrzyga również w sposób ostateczny o braku obowiązku spełniania na rzecz banku świadczeń w przyszłości, a więc o zezwoleniu na zaprzestanie spłaty kolejnych rat kredytu. Ustalające orzeczenie sądu znosi więc wątpliwości stron i zapobiega dalszemu sporowi o roszczenia banku wynikające z umowy. Na tym zaś polega interes prawny w rozumieniu art. 189 k.p.c.
[?]
Podnieść należy również, iż kluczową dla stwierdzenia zasadności udzielenia zabezpieczenia była również okoliczność znajdowania się pozwanego banku w bardzo trudnej sytuacji finansowej ? bank ten nadal działa w warunkach programu naprawczego?13.
Przypisy:
1 Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. ? Kodeks postępowania cywilnego, tekst jednolity Dz.U. z 2020 r. poz. 1575 ze zm., dalej ?k.p.c.?.
2 Postanowienie Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 22 marca 2019 r., III C 264/19.
3 Postanowienie Sądu Okręgowego w Olsztynie z dnia 3 sierpnia 2017 r., IV Pz 36/17. Zob. też postanowienie Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 1 lutego 2013 r., I ACz 165/13.
4 Postanowienie Sądu Okręgowego w Gdańsku z dnia 18 września 2019 r., I C 481/17, https://sip.lex.pl/orzeczenia-i-pisma-urzedowe/orzeczenia-sadow/i-c-481-17-uprawdopodobnienie-roszczenia-w-postepowaniu-523119745, dostęp: 21.09.2020.
5 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. ? Kodeks cywilny, tekst jednolity Dz.U. z 2019 r. poz. 1145 ze zm., dalej ?k.c.?.
6 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 7 czerwca 2018 r., V ACa 495/17.
7 J. Ciszewski, P. Nazaruk (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Wolters Kluwer, 2019.
8 Wyrok w sprawie C-260/18 Kamil Dziubak i Justyna Dziubak v. Raiffeisen Bank International AG.
9 XXV 2514/19.
10 VI ACz 1499/19, https://sip.lex.pl/orzeczenia-i-pisma-urzedowe/orzeczenia-sadow/vi-acz-1499-19-koniecznosc-wykazania-interesu-prawnego-523119744, dostęp: 21.09.2020.
11 XXV C 355/18, http://orzeczenia.ms.gov.pl/content/$N/154505000007503_XXV_C_000355_2018_Uz_2019-08-06_001, dostęp: 21.09.2020.
12 http://orzeczenia.ms.gov.pl/details/$N/154505000007503_XXV_C_000355_2018_Uz_2019-08-06_001, dostęp: 21.09.2020.
13 XXV C 355/18, dok. cyt.
Mariusz Kuśmierczyk
Radca prawny, nr wpisu WA-9433.
