Co dzieje się z nienależnie opłaconymi składkami na ubezpieczenia społeczne?

Nienależnie opłacone składki zwraca się lub zalicza się na poczet zaległych lub bieżących składek. Procedura dotycząca zagadnienia będącego przedmiotem niniejszego artykułu została uregulowana w art. 24 ust. 6a-9 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych¹. Zgodnie z art. 24 ust. 6a tej ustawy nienależnie opłacone składki podlegają zaliczeniu przez ZUS z urzędu na poczet zaległych lub bieżących składek, a w razie ich braku – na poczet przyszłych składek, chyba że płatnik składek złoży wniosek o zwrot składek, z zastrzeżeniem ust. 6c, 8 i 8d. W ubiegłorocznej nowelizacji ustawy z dnia 13 października 1998 r. dokonano zmian w zakresie m.in. obowiązku zawiadomienia przez ZUS płatnika składek o kwocie nienależnie opłaconych składek.

Pojęcie nienależnie opłaconej składki nie zostało zdefiniowane w ustawie z dnia 13 października 1998 r. W piśmiennictwie i judykaturze uznaje się, że termin ten obejmuje zarówno przypadki, w których istniała podstawa prawna świadczenia składkowego, ale zostało ono spełnione w kwocie wyższej niż należna (nadpłata), jak i przypadki opłacenia składki bez podstawy prawnej².

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 23 stycznia 2020 r.³ dokonał swoistego doprecyzowania analizowanego pojęcia. Mianowicie stwierdził, że na mocy art. 31 ustawy z dnia 13 października 1998 r. do należności z tytułu składek stosuje się odpowiednio art. 72 § 1 pkt 1, 4 i § 2 oraz art. 73 § 1 pkt 1 i 5 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa⁴. Przepisy te definiują pojęcie nienależnie pobranej składki, która podlega zasadom zwrotu opisanym w art. 24 ust. 6a-8e ustawy z dnia 13 października 1998 r., oraz określają termin jej powstania.

Zgodnie z art. 72 § 1 Ordynacji podatkowej za nadpłatę uważa się kwotę:

1. nadpłaconego lub nienależnie zapłaconego podatku (pkt 1),
2. zobowiązania zapłaconego przez osobę trzecią lub spadkobiercę, jeżeli w decyzji o ich odpowiedzialności podatkowej lub decyzji ustalającej wysokość zobowiązania podatkowego spadkodawcy określono je nienależnie lub w wysokości większej od należnej (pkt 5).

W myśl art. 73 § 1 Ordynacji podatkowej nadpłata powstaje z dniem:

1. zapłaty przez podatnika podatku nienależnego lub w wysokości większej od należnej (pkt 1);
2. zapłaty przez osobę trzecią lub spadkobiercę należności wynikającej z decyzji o odpowiedzialności podatkowej lub decyzji ustalającej wysokość zobowiązania podatkowego spadkodawcy, jeżeli należność ta została określona nienależnie lub w wysokości większej od należnej (pkt 5).

Z przedstawionych przepisów wynika, że odpowiednio nienależnie opłacona jest składka opłacona bez podstawy prawnej, tj. wtedy, gdy albo nie istniał tytuł prawny do ubezpieczenia społecznego, albo gdy istniało zwolnienie od opłacania składek bądź gdy zobowiązanie z tytułu ubezpieczenia było niższe niż opłacona składka. W definicji tej nie mieści się zatem składka należnie opłacona (zgodnie z obowiązującymi przepisami), z której tytułu ubezpieczony nie nabył ekwiwalentu w postaci prawa do świadczenia. Dalej idąc, składka staje się nienależnie opłacona z dniem jej bezpodstawnego uiszczenia w całości lub części, co jasno wskazuje początek biegu terminu przedawnienia składek na ubezpieczenia społeczne.

Podkreślić w tym miejscu należy, że stosunek ubezpieczenia społecznego jest szczególnym zobowiązaniem o charakterze publicznoprawnym, który łączy zasadniczo trzy podmioty: ubezpieczyciela (ZUS), ubezpieczonego i płatnika. Do stosunku ubezpieczenia społecznego znajdują zastosowanie przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego⁵, chyba że ustawa z dnia 13 października 1998 r. stanowi inaczej (art. 123). W przypadkach wyraźnie w tej ustawie wskazanych stosuje się także przepisy Kodeksu cywilnego⁶, co uzasadnia pogląd o autonomii prawa ubezpieczeń społecznych względem prawa cywilnego⁷.

Ponadto w orzecznictwie nie jest kwestionowany pogląd, że wszelkie należności wpłacone przez płatnika tytułem składek na ubezpieczenia społeczne na konto płatnika pozostają należnościami składkowymi ze stosunku ubezpieczenia społecznego niezależnie od tego, czy zostały uiszczone w zawyżonej wysokości lub bez ważnego tytułu. Nie nabywają one charakteru świadczeń nienależnych w rozumieniu art. 410 k.c. także dlatego, że należności składkowe na wniosek płatników podlegają zwrotowi w trybie ustawy z dnia 13 października 1998 r.⁸

Tak więc nienależnie opłacona przez płatnika składka stanowi instytucję prawa ubezpieczeń społecznych. Zasady postępowania w razie opłacenia nienależnych składek zostały jasno określone w art. 24 ust. 6a-7 powyższej ustawy. Podstawowym rozwiązaniem jest w tym przypadku zaliczenie takich składek na poczet innych należności składkowych płatnika, a dopiero na wniosek płatnika organ rentowy stosuje alternatywny sposób rozliczenia płatnika, tj. zwrot kwoty nienależnie opłaconych składek⁹.

Z treści art. 24 ust. 6a ustawy z dnia 13 października 1998 r. wynika, że podstawowym sposobem postępowania ZUS w przypadku nienależnie opłaconej składki jest jej zaliczenie na poczet innych zaległości płatnika. Warto przy tym zaznaczyć, że Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 15 lipca 2008 r.¹⁰ podkreślił, że dla bytu i charakteru prawnego nadwyżki w zakresie świadczeń z ubezpieczeń społecznych nie jest istotne, czy jest ona rezultatem nadpłaty składek na ubezpieczenia społeczne, zasiłków lub kwoty uznań, ponieważ nadwyżka wynika z porównania dokonanej przez płatnika wpłaty i należności wykazanej w deklaracji rozliczeniowej¹¹.

W kontekście powyższego godne odnotowania jest stanowisko przedstawione w wyroku WSA w Poznaniu z dnia 29 kwietnia 2021 r.¹², dotyczące relacji zasady wyrażonej w art. 24 ust. 6a ustawy z dnia 13 października 1998 r. do prawa do zwolnienia z obowiązku opłacenia składek na podstawie art. 31zo ust. 2 ustawy z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych¹³. Zgodnie z tym ostatnim przepisem na wniosek płatnika składek, będącego osobą prowadzącą pozarolniczą działalność, o której mowa w art. 8 ust. 6 ustawy z dnia 13 października 1998 r., opłacającego składki wyłącznie na własne ubezpieczenia społeczne lub ubezpieczenie zdrowotne, zwalnia się z obowiązku opłacenia nieopłaconych należności z tytułu składek na jego obowiązkowe ubezpieczenia emerytalne i rentowe oraz wypadkowe, dobrowolne ubezpieczenie chorobowe, ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy i Fundusz Solidarnościowy, należne za okres od dnia 1 marca 2020 r. do dnia 31 maja 2020 r., jeżeli prowadził działalność przed dniem 1 kwietnia 2020 r. i przychód z tej działalności w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych uzyskany w pierwszym miesiącu, za który jest składany wniosek o zwolnienie z opłacania składek, o którym mowa w art. 31zp ust. 1, nie był wyższy niż 300% prognozowanego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto w gospodarce narodowej w 2020 r. Zaliczenie nienależnie opłaconych składek na poczet przyszłych składek (tu: za kwiecień 2020 r.), jeżeli byłoby dokonane w trybie art. 24 ust. 6a ustawy z dnia 13 października 1998 r., nie jest ich opłaceniem, stąd nie ma przeszkód do zastosowania art. 31zo ustawy z dnia 2 marca 2020 r., stanowiącego o możliwości zwolnienia z obowiązku opłacenia nieopłaconych należności z tytułu składek. Jeżeli płatnik spełnia pozostałe przesłanki – poza istnieniem nieopłaconych składek objętych wnioskiem – określone w art. 31zo powyższej ustawy, ma prawo do zwolnienia z obowiązku opłacenia tych należności¹⁴.

Należy podkreślić, że procedura zwrotu nienależnie opłaconych składek została uregulowana bardzo szczegółowo. Stosownie do art. 24 ust. 6b ustawy z dnia 13 października 1998 r. ZUS zawiadamia płatnika składek o kwocie nienależnie opłaconych składek, które zgodnie z ust. 6a mogą być zwrócone, jeżeli kwota nienależnie opłaconych składek przekracza dziesięciokrotność kwoty kosztów upomnienia w postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Art. 24 ust. 6b został zmieniony przez art. 1 pkt 7 lit. f ustawy z dnia 24 czerwca 2021 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw¹⁵, która weszła w życie z dniem 18 września 2021 r. Przed nowelizacją ZUS miał obowiązek zawiadomić płatnika składek o kwocie nienależnie opłaconych składek, które zgodnie z art. 24 ust. 6a ustawy z dnia 13 października 1998 r. mogą być zwrócone, jeżeli kwota zwrotu była wyższa niż wysokość kosztów upomnienia w postępowaniu egzekucyjnym.

Wskutek zmian wprowadzonych ustawą z dnia 24 czerwca 2021 r. do art. 24 ust. 6d ustawy z dnia 13 października 1998 r. dodano zdanie drugie i trzecie, tak że uzyskał on następujące brzmienie: „Nienależnie opłacone składki podlegają zwrotowi w terminie 30 dni od dnia wpływu wniosku, o którym mowa w ust. 6c. Zwrot następuje w formie bezgotówkowej na rachunek bankowy płatnika składek zewidencjonowany na koncie płatnika składek. W przypadku braku płatnika składek nienależnie opłacone składki podlegają zwrotowi następcy prawnemu w terminie i na zasadach określonych dla płatnika składek”.

Jednocześnie ust. 6f otrzymał następującą treść: „W przypadku braku płatnika składek lub jego następcy prawnego Zakład zawiadamia ubezpieczonego o kwocie nienależnie opłaconych składek w części sfinansowanej przez ubezpieczonego i na jego wniosek zwraca nienależnie opłacone składki na rachunek bankowy wskazany we wniosku. Przepisy ust. 6c-6e stosuje się odpowiednio”.

Utrzymana została zasada, że nienależnie opłacone składki podlegają zaliczeniu z urzędu najpierw na poczet zaległych lub bieżących należności, a w razie ich braku – na poczet przyszłych, chyba że płatnik złoży wniosek o ich zwrot.

Należy pamiętać, że możliwość zaliczenia składek jest również ograniczona czasowo. Zgodnie bowiem z art. 24 ust. 6g ustawy z dnia 13 października 1998 r. nienależnie opłacone składki ulegają przedawnieniu po upływie 5 lat, licząc od dnia:

1. otrzymania zawiadomienia, o którym mowa w ust. 6b;
2. opłacenia składek, w przypadku braku zawiadomienia, o którym mowa w ust. 6b.

W myśl art. 24 ust. 6h przywołanej ustawy bieg terminu przedawnienia, o którym mowa w ust. 6g, ulega zawieszeniu:

1. w przypadku wydania przez ZUS decyzji w sprawie nienależnie opłaconych składek – od dnia wszczęcia postępowania do dnia, w którym decyzja stała się prawomocna;
2. jeżeli wydanie decyzji w sprawie nienależnie opłaconych składek jest uzależnione od rozstrzygnięcia zagadnienia wstępnego przez inny organ lub sąd – do dnia, w którym decyzja innego organu stała się ostateczna lub orzeczenie sądu uprawomocniło się, nie dłużej jednak niż na okres 2 lat;
3. od dnia śmierci spadkodawcy do dnia uprawomocnienia się postanowienia sądu o stwierdzeniu nabycia spadku albo zarejestrowania aktu poświadczenia dziedziczenia, nie dłużej jednak niż do dnia, w którym upłynęły 2 lata od śmierci spadkodawcy;
4. w przypadku wydania przez ZUS decyzji stwierdzającej brak obowiązku podlegania ubezpieczeniom społecznym lub obniżającej podstawę wymiaru składek na te ubezpieczenia – od dnia wszczęcia postępowania do dnia, w którym decyzja stała się prawomocna.

Jeśli idzie o zastrzeżenia zawarte w art. 24 ust. 6a ustawy z dnia 13 października 1998 r., istotne znaczenie ma treść ust. 8 tego artykułu. Stosownie do tego przepisu nienależnie opłacona składka odprowadzona do otwartego funduszu emerytalnego podlega zwrotowi w wysokości nominalnej wartości składki.

Zgodnie z ust. 8aa postanowienia ust. 8 stosuje się także do zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a:

1)   składek;

2)   kwot środków przekazanych przez otwarty fundusz emerytalny, o których mowa w art. 40c ust. 2.

W przypadku gdy w wyniku błędu instytucji obsługującej wpłaty składek nienależnie opłacone składki zostały sfinansowane ze środków tej instytucji, kwota nienależnie wpłacona jest zwracana tej instytucji (ust. 8d).

 

Przypisy

¹     Tekst jednolity Dz.U. z 2022 r. poz. 1009, dalej: ustawa z dnia 13 października 1998 r.

²     Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 marca 2019 r., II UK 553/17.

³     I UK 333/18.

⁴     Tekst jednolity Dz.U. z 2021 r. poz. 1540 ze zm., dalej: Ordynacja podatkowa.

⁵     Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego, tekst jednolity Dz.U. z 2021 r. poz. 735 ze zm.

⁶     Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, tekst jednolity Dz.U. z 2020 r. poz. 1740 ze zm., dalej: k.c.

⁷     Zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 września 2007 r., I UK 90/07, OSNP 2008, nr 19-20, poz. 301.

⁸     Zob. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 21 października 2008 r., II UK 71/08, OSNP 2010, nr 7-8, poz. 104; z dnia 24 stycznia 2013 r., V CSK 63/12, LEX nr 1293850.

⁹     Wyrok Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 19 kwietnia 2019 r., VIII U 2258/18.

¹⁰    III UK 28/08.

¹¹    Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 5 listopada 2015 r., III AUa 279/15.

¹²    III SA/Po 456/20.

¹³    Tekst jednolity Dz.U. z 2021 r. poz. 2095 ze zm., dalej: ustawa z dnia 2 marca 2020 r.

¹⁴    Wyrok WSA w Poznaniu z dnia 29 kwietnia 2021 r., III SA/Po 456/20.

¹⁵    Dz.U. poz. 1621, dalej: ustawa z dnia 24 czerwca 2021 r.

 

 

Wróć do spisu treści serwisu