Umowa opcji nierzeczywistych na gruncie podatku dochodowego od osób prawnych

W niniejszym artykule autor opisuje skutki podatkowe umowy opcji nierzeczywistych na gruncie ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych¹.

 

1. Charakter umowy opcji

Jak podkreśla Sąd Najwyższy, według polskiego prawa umowa opcji jest umową nienazwaną i nie ma jednolitego charakteru. Brak regulacji normatywnej pozwala bowiem na ukształtowanie tej umowy według życzeń stron w konkretnej sytuacji. Wyróżnione w piśmiennictwie stanowiska co do charakteru prawnego umowy opcji nie wykluczają się, ale są komplementarne – ilustrują, w jaki sposób strony konkretnej umowy mogą ją ukształtować. Mogą zatem nadać jej postać silniejszą (ofertową) i wtedy jednostronne oświadczenie uprawnionego z opcji będzie prowadziło do powstania stosunku prawnego. Alternatywnie strony mogą nadać tej umowie postać słabszą (umowy przedwstępnej), a wtedy uprawniony będzie jedynie mógł żądać zawarcia umowy przyrzeczonej. Trzeba przy tym zauważyć, że co do zasady w razie wątpliwości pierwszeństwo powinno mieć pierwsze stanowisko, bo tylko ono pozwala na osiągnięcie za pomocą zawarcia umowy opcji całkiem nowego skutku prawnego, w wypadku zaś drugiego stanowiska skutek można by osiągnąć też za pomocą umowy przedwstępnej. Jednakże zawsze indywidualnej oceny wymaga ustalenie charakteru prawnego konkretnej umowy². W ujęciu prawnoekonomicznym opcja zakupu to zatem instrument finansowy dający nabywcy prawo do zawarcia transakcji, której przedmiotem jest określony instrument bazowy (a więc kupna lub sprzedaży akcji, walut, indeksów giełdowych itp.), w przyszłym terminie, po z góry określonej cenie. Druga strona omawianej transakcji, czyli sprzedawca (wystawca) opcji, jest zobowiązana do zawarcia transakcji, jeżeli posiadacz opcji wykona swoje prawo, czyli zażąda zawarcia transakcji zgodnie z umową³.

Jednocześnie literatura przedmiotu wskazuje na dalszy podział umów opcji, wśród których wyróżnia się:

1. opcję europejską (opcja, którą można wykonać tylko w określonym dniu, zwanym terminem wygaśnięcia) oraz opcję amerykańską (opcja, która może być wykonana w dowolnym dniu, aż do terminu wygaśnięcia włącznie);
2. opcję call (cena wykonania w dniu wykonania będzie niższa niż cena rynkowa) oraz opcję put;
3. opcję rzeczywistą oraz opcję nierzeczywistą (w zależności od tego, czy sposób rozliczenia transakcji polega na dostawie instrumentu bazowego, czy też ma charakter czysto pieniężny).

 

2. Umowa opcji jako pochodny instrument finansowy

Z perspektywy skutków podatkowych należy również rozważyć, czy umowa opcji spełnia definicję pochodnych instrumentów finansowych na gruncie przepisów ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi⁴. Jak podkreśla się w literaturze, definicja instrumentu finansowego zawarta w tej ustawie ma zdecydowanie techniczny charakter.

Stosownie do art. 2 ust. 1 pkt 2 lit. c instrumentami finansowymi w rozumieniu przywołanej ustawy są: opcje, kontrakty terminowe, swapy, umowy forward na stopę procentową, inne instrumenty pochodne, których instrumentem bazowym jest papier wartościowy, waluta, stopa procentowa, wskaźnik rentowności, uprawnienie do emisji lub inny instrument pochodny, indeks finansowy lub wskaźnik finansowy, które są wykonywane przez dostawę lub rozliczenie pieniężne, z wyłączeniem instrumentów pochodnych, o których mowa w art. 10 rozporządzenia 2017/565⁵.

Zgodnie z definicją legalną z art. 3 pkt 28 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. instrumenty pochodne to opcje, kontrakty terminowe, swapy, umowy forward oraz inne prawa majątkowe, których cena lub wartość zależy bezpośrednio lub pośrednio od ceny lub wartości instrumentów finansowych, walut, stóp procentowych, rentowności, indeksów finansowych, wskaźników finansowych, towarów, zmian klimatycznych, stawek frachtowych, poziomów emisji, stawek inflacji lub innych oficjalnych danych statystycznych, a także innych aktywów, praw, zobowiązań, indeksów lub wskaźników, oraz instrumenty pochodne dotyczące przenoszenia ryzyka kredytowego.

Opcja została zatem jednoznacznie zaliczona do rozległego katalogu instrumentów pochodnych.

 

3. Umowa opcji a przepisy ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.

Stosownie do treści art. 4a ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. przez pochodne instrumenty finansowe należy rozumieć instrumenty finansowe, o których mowa w art. 2 ust. 1 pkt 2 lit. c-i ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. Konsekwencje podatkowe (sposób i moment ujęcia w przychodach i kosztach) zależą przede wszystkim od tego, czy transakcja ma charakter rzeczywisty, czy też nierzeczywisty, jak również od źródła przychodów, do którego wynik transakcji na pochodnych instrumentach finansowych jest zaliczany.

Zgodnie z art. 12 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. przychodami, z zastrzeżeniem ust. 3 i 4 oraz art. 14, są w szczególności otrzymane pieniądze, wartości pieniężne, w tym również różnice kursowe. W myśl art. 12 ust. 3 tej ustawy za przychody związane z działalnością gospodarczą i z działami specjalnymi produkcji rolnej, osiągnięte w roku podatkowym, a także za przychody uzyskane z zysków kapitałowych, z wyłączeniem przychodów, o których mowa w art. 7b ust. 1 pkt 1, uważa się także należne przychody, choćby nie zostały jeszcze faktycznie otrzymane, po wyłączeniu wartości zwróconych towarów, udzielonych bonifikat i skont.

Zasady dotyczące momentu rozpoznania przychodów określonych w art. 12 ust. 3 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. zostały uregulowane w art. 12 ust. 3a-3i, przy czym od dnia 1 stycznia 2015 r. do tej ustawy dodano przepis mówiący wprost, w którym momencie powstaje przychód z tytułu realizacji pochodnych instrumentów finansowych. Zgodnie bowiem z art. 12 ust. 3f⁶ za datę powstania przychodu z tytułu realizacji praw wynikających z pochodnych instrumentów finansowych uważa się moment realizacji tych praw. W konsekwencji, dla celów rozliczenia podatku dochodowego od osób prawnych, ewentualne przychody związane z zawarciem i realizacją transakcji, których przedmiotem są nierzeczywiste pochodne instrumenty finansowe, rozpoznawane są dopiero w momencie faktycznego rozliczenia (realizacji). W przypadku gdy umowa opcji ma charakter nierzeczywisty, to zgodnie z art. 12 ust. 3f ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. podatnik rozpozna przychód w momencie realizacji opcji call, a więc w momencie złożenia oświadczenia o skorzystaniu z prawa opcji, niezależnie od otrzymania płatności.

Zdaniem autora wartość instrumentu finansowego jest uzależniona od kształtowania się ceny instrumentu, który instrumenty finansowe zabezpieczają. Cechą konstytutywną pochodnych instrumentów finansowych jest natomiast ich oparcie na tzw. instrumentach bazowych. Instrument pochodny jest to zatem taki instrument finansowy, którego wartość zależy od wartości innego instrumentu finansowego, zwanego instrumentem podstawowym (bazowym). Przychodem będzie dodatnia różnica między kwotą ceny zakupu według opcji call a rzeczywistą wartością instrumentu bazowego. Oznacza to, że przychodem z tytułu realizacji transakcji na instrumentach finansowych będzie dodatni wynik z transakcji. Przychód ten powinien być rozpoznany w momencie każdorazowej realizacji praw wynikających z zawartej umowy opcji, zgodnie z art. 12 ust. 3f ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.

Przepisy powyższej ustawy rozgraniczają źródła przychodów („z zysków kapitałowych” oraz „inne źródła”, które de facto mają stanowić przychody z działalności operacyjnej) i nakazują, aby podatnik odrębnie określał uzyskany z tych źródeł wynik podatkowy – dochód bądź stratę.

Art. 7b ust. 1 pkt 6 lit. b ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. stanowi, że za przychody z zysków kapitałowych uważa się przychody z papierów wartościowych i pochodnych instrumentów finansowych, z wyłączeniem pochodnych instrumentów finansowych służących do zabezpieczenia przychodów albo kosztów, niezaliczanych do zysków kapitałowych.

Zgodnie z art. 15 ust. 1 wspomnianej ustawy kosztami uzyskania przychodów są koszty poniesione w celu osiągnięcia przychodów ze źródła przychodów lub w celu zachowania albo zabezpieczenia źródła przychodów, z wyjątkiem kosztów wymienionych w art. 16 ust. 1. Definicja sformułowana przez ustawodawcę ma charakter ogólny. Z tego względu każdorazowy wydatek poniesiony przez podatnika powinien podlegać indywidualnej analizie w celu dokonania jego kwalifikacji prawnej. Wyjątkiem jest jedynie sytuacja, gdy ustawa wyraźnie wskazuje jego przynależność do kategorii kosztów uzyskania przychodów lub wyłącza możliwość zaliczenia go do tego rodzaju kosztów. W pozostałych przypadkach należy natomiast zbadać celowość wydatku, tj. istnienie związku przyczynowego między jego poniesieniem a powstaniem lub realną szansą powstania przychodów podatkowych bądź też zachowaniem albo zabezpieczeniem źródła ich uzyskiwania.

Zgodnie z treścią art. 16 ust. 1 pkt 8 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. nie uważa się za koszty uzyskania przychodów wydatków na objęcie lub nabycie udziałów albo wkładów w spółdzielni, udziałów (akcji) oraz papierów wartościowych, a także wydatków na nabycie tytułów uczestnictwa w funduszach kapitałowych; takie wydatki są jednak kosztem uzyskania przychodu z odpłatnego zbycia tych udziałów w spółdzielni, udziałów (akcji) oraz papierów wartościowych, w tym z tytułu wykupu przez emitenta papierów wartościowych, a także z odkupienia albo umorzenia tytułów uczestnictwa w funduszach kapitałowych, z zastrzeżeniem ust. 7e. Z powyższego wynika więc, że nie można uznać za koszty uzyskania przychodów wydatków na objęcie lub nabycie udziałów (akcji) w spółce, jednakże takie wydatki są kosztem uzyskania przychodu w razie odpłatnego zbycia udziałów (akcji).

Jak podkreślają organy podatkowe: „Momentem, w którym wydatki te uzyskują status «kosztów uzyskania przychodów» jest odpłatne zbycie akcji.

Dla rozpoznania kosztów uzyskania przychodów nie jest konieczne jego poniesienie w rozumieniu zapłaty (kasowe podejście). W podatku dochodowym od osób prawnych powstanie zobowiązania do zapłaty jest przesłanką wystarczającą do uznania kosztu za koszt uzyskania przychodów, z wyjątkiem sytuacji, gdy Ustawodawca określa inny moment (np. w przypadku omawianego art. 16 ust. 1 pkt 8 ww. ustawy).

W związku z powyższym, koszt uzyskania przychodów w związku ze sprzedażą akcji spółki kapitałowej zgodnie z art. 16 ust. 1 pkt 8 ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych powstanie w momencie ich zbycia”⁷.

Wspomniany art. 16 ust. 1 pkt 8 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. nie wskazuje, które konkretnie wydatki należy uznać za „wydatki na objęcie akcji”. Wykładnia literalna, wsparta wykładnią celowościową tego przepisu, prowadzi do wniosku, że za „wydatki na objęcie akcji” uważać należy samą cenę uiszczoną za akcje, powiększoną o poniesione koszty, które w sposób oczywisty i bezpośredni warunkują skuteczne nabycie akcji. Za takim rozumieniem art. 16 ust. 1 pkt 8 ww. ustawy przemawia również fakt posłużenia się przez ustawodawcę sformułowaniem „wydatki na objęcie lub nabycie” udziałów lub akcji, a nie np. określeniem „wydatki poniesione w celu objęcia lub nabycia” udziałów lub akcji. Powyższy przepis jest umiejscowiony w art. 16 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., zawierającym katalog wydatków niestanowiących kosztów uzyskania przychodu, a więc katalog wyjątków od ogólnej zasady uznawania wydatków za koszty uzyskania przychodu. W konsekwencji przepisy art. 16, w tym ust. 1 pkt 8, nie powinny być interpretowane rozszerzająco, lecz w sposób ścisły.

W ocenie autora do wydatków na objęcie udziałów (akcji) należy zaliczyć wyłącznie wydatki niezbędne i bezpośrednio związane z nabyciem udziałów (akcji), takie jak opłaty notarialne, prowizja biura maklerskiego, podatek od czynności cywilnoprawnych itd. Tego typu koszty, zgodnie z przytoczonym art. 16 ust. 1 pkt 8 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r., będą stanowiły koszty uzyskania przychodu dopiero przy zbyciu objętych wcześniej akcji.

Powyższe stanowisko zostało potwierdzone m.in. w interpretacji indywidualnej wydanej przez Dyrektora Izby Skarbowej w Katowicach w dniu 18 czerwca 2015 r., w której organ wskazał, że: „Do kosztów bezpośrednio związanych z nabyciem udziałów należy zaliczyć: zapłatę ceny, opłaty notarialne, podatek od czynności cywilnoprawnych, które będą kosztem uzyskania przychodów w momencie zbycia udziałów”⁸.

Podobne stanowisko zajął m.in. Dyrektor Izby Skarbowej w Poznaniu w interpretacji indywidualnej z dnia 10 lipca 2015 r., w której stwierdził, że: „[…] koszty nabycia udziałów/akcji (cena nabycia udziałów/akcji), koszty notarialne związane ze sporządzeniem umowy zakupu udziałów/akcji, koszt podatku od czynności cywilnoprawnych, koszt prowizji biura maklerskiego, koszty rejestracji sprzedaży udziałów/akcji, jako wydatki na nabycie udziałów/akcji stanowią/mogą stanowić koszty uzyskania przychodów przy ustalaniu dochodu ze zbycia tych udziałów/akcji. Dopiero bowiem z chwilą sprzedaży udziałów/akcji wskazane wydatki mogą zostać zaliczone do kosztów uzyskania przychodów”⁹.

Takie podejście zostało również potwierdzone przez sądy administracyjne w wydawanych orzeczeniach. Przykładowo w wyroku z dnia 7 kwietnia 2006 r. NSA wskazał, że: „[…] użycie przez ustawodawcę określenia «wydatki na nabycie» oznacza, że do kosztów – ale dopiero z chwilą sprzedaży udziałów lub akcji – zalicza się wszelkie koszty bezpośrednio warunkujące nabycie tych udziałów lub akcji, bez których poniesienia nie byłoby możliwe skuteczne nabycie udziałów lub akcji.

Do typowych kosztów warunkujących nabycie udziałów lub akcji zaliczyć należy zapłaconą cenę udziałów lub akcji oraz inne koszty bezpośrednio związane z tym zakupem (opłaty notarialne, prowizje biura maklerskiego itp.)”¹⁰.

 

Przypisy

¹     Tekst jednolity Dz.U. z 2021 r. poz. 1800 ze zm., dalej: ustawa z dnia 15 lutego 1992 r.

²     Zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 2017 r., III CSK 321/16.

³     Por. M. Zdyb, Wspólnotowe i polskie publiczne prawo gospodarcze. Tom II. Prawo bankowe. Obrót instrumentami finansowymi. Fundusze inwestycyjne. Ochrona konkurencji, Warszawa 2008, s. 109-115.

⁴     Tekst jednolity Dz.U. z 2021 r. poz. 328 ze zm., dalej: ustawa z dnia 29 lipca 2005 r.

⁵     Rozporządzenie delegowane Komisji (UE) 2017/565 z dnia 25 kwietnia 2016 r. uzupełniające dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/65/UE w odniesieniu do wymogów organizacyjnych i warunków prowadzenia działalności przez firmy inwestycyjne oraz pojęć zdefiniowanych na potrzeby tej dyrektywy, Dz. Urz. UE L 87 z 31.03.2017, s. 1.

⁶     Dodany przez art. 1 pkt 8 lit. e ustawy z dnia 29 sierpnia 2014 r. o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych, ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1328 ze zm.).

⁷     Interpretacja indywidualna Dyrektora Krajowej Informacji Skarbowej z dnia 8 września 2021 r., 0111-KDIB1-2.4010.274.2021.1.SK, https://sip.mf.gov.pl/faces/views/szczegoly/szczegoly-interpretacji-indywidualnej.xhtml?dokumentId=616946, dostęp: 10.01.2022.

⁸     IBPBI/2/4510-349/15/IZ, https://sip.mf.gov.pl/faces/views/szczegoly/szczegoly-interpretacji-indywidualnej.xhtml?dokumentId=435392, dostęp: 10.01.2022.

⁹     ILPB3/4510-1-159/15-2/KS, https://sip.mf.gov.pl/faces/views/szczegoly/szczegoly-interpretacji-indywidualnej.xhtml?dokumentId=444255, dostęp: 10.01.2022.

¹⁰    II FSK 643/05, https://orzeczenia.nsa.gov.pl/doc/47D798E848, dostęp: 10.01.2022.

 

 

Wróć do spisu treści serwisu