Umowa o dzieło jest stosunkiem cywilnoprawnym polegającym na zobowiązaniu się do wykonania określonej rzeczy za wynagrodzeniem przez przyjmującego zamówienie na rzecz zamawiającego. Umowa o dzieło jest umową nazwaną uregulowana w kodeksie cywilnym. Przedmiotem umowy o dzieło jest zobowiązanie do wykonania dzieła, czyli osiągnięcia określonego, indywidualnego rezultatu w postaci materialnej lub niematerialnej. Co do zasady umowa o dzieło różni się od umowy zlecenia tym, że wykonawca umowy o dzieło zobowiązuje się nie do samego działania, lecz do uzyskania określonego dzieła jako rezultatu tego działania. Samoistnie wykonywana umowa o dzieło nie jest tytułem ani do obowiązkowych, ani do dobrowolnych ubezpieczeń społecznych i zdrowotnego. Samoistnie wykonywana umowa o dzieło nie jest co do zasady tytułem ani do obowiązkowych, ubezpieczeń społecznych. Wyjątkiem tytułem do objęcia obowiązkowymi ubezpieczeniami społecznymi jest umowa o dzieło zawarta z własnym pracownikiem oraz praca na podstawie umowy o dzieło wykonywana na rzecz pracodawcy, z którym wykonawca pozostaje w stosunku pracy. Zgodnie z zasadą swobody umów to strony decydują czy zawierają umowę o dzieło czy umowę zlecenia. Jednak gdy wybierają rodzaj umowy strony umowy powinny przestrzegać przepisów, w szczególności odpowiednich przepisów Kodeksu cywilnego. Charakter umowy określa bowiem nie tylko sama nazwa umowy, ale przede wszystkim jej treść, a także warunki i okoliczności, które towarzyszą jej wykonywaniu. Zakład Ubezpieczeń Społecznych ma prawo zweryfikować tę umowę. Jeśli wykonujesz umowę nazwaną umową o dzieło organy rentowe stwierdzą, że jest to faktycznie umowa zlecenia albo umowa o świadczenie usług, to mogą objąć je ubezpieczeniem społecznym. W związku z tym bardzo ważne jest, aby prawidłowo ustalić charakter zawieranej umowy. Celem niniejszego analizy jest wskazanie elementów, na które trzeba zwrócić uwagę konstruując umowę o dzieło.
Treść umów o dzieło
Zgodnie z art. 627 k.c. przez umowę o dzieło przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła, a zamawiający do zapłaty wynagrodzenia. Zatem elementami przedmiotowo koniecznymi umowy o dzieło jest po pierwsze zobowiązanie do wykonania oznaczonego dzieła, po drugie zobowiązanie do zapłaty wynagrodzenia. Stronami tej umowy są z jednej strony osoba, której wysiłkiem, staraniem i pracą dzieło ma być wykonane, oraz ten dla kogo dzieło ma być zrealizowane. Między stronami nie występuje jednak stosunek podporządkowania.
Należy wskazać, iż jeśli w nagłówku umowa została oznaczona jako umowa o dzieło, i choć nazwa umowy nie może wyłącznie decydować o jej rodzaju, lecz powinna być uwzględniona przy dokonywaniu klasyfikacji danej umowy. Jeżeli bowiem strony w sposób świadomy i swobodny złożyły oświadczenia, iż zawierają umowę o dzieło, to należy im przypisać wolę zawarcia właśnie tego rodzaju umowy. Zgodnie z poglądem wyrażonym przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 5 września 1997 r[1]nie można zakładać, iż strony mające pełną zdolność do czynności prawnych, miały zawrzeć umowę o innej treści, niż tą którą zawarły. Za przyjęciem takiego stanowiska musiałyby przemawiać istotne okoliczności wskazujące, iż umowa została zawarta dla pozoru, a rzeczywisty stosunek prawny łączący strony opierał się na innej podstawie.
W doktrynie prawa cywilnego przyjmuje się, iż wykonanie oznaczonego dzieła stanowi najczęściej jakiś proces pracy o możliwym do określenia momencie początkowym i końcowym, a celem tego procesu jest doprowadzenie do efektu (rezultatu) określonego przez strony w momencie zawierania umowy[2]. W umowie o dzieło możliwe jest przyjęcie wynagrodzenia ryczałtowego (z góry określonego za wykonanie dzieła) zgodnie z art. 632 § 1 k.c. i odnosi to taki skutek, iż wykonawca nie był uprawniony do żądania jego podwyższenia, chociażby w momencie zawierania umowy nie mógł przewidzieć rozmiaru koniecznych prac.
Kluczowym elementem wyróżniającym umowę o dzieło jest to, iż ryzyko uzyskania zamierzonego rezultatu obciąża w całości wykonawcę. Oznacza to, iż dla uzyskania przez Wykonawcę należnego wynagrodzenia konieczne było wykonanie umówionego dzieła, nie zaś tylko staranne działania wykonawcy w celu osiągnięcia określonego rezultatu. Należy podkreślić, iż miedzy stronami umowy co do zasady nie występuje więc stosunek zależności lub podporządkowania [3].
Autonomiczna wola stron umowy o dzieło, elementy umowy o dzieło
Nazwa umowy nie może wyłącznie decydować o jej rodzaju, niemniej powinna być uwzględniona przy dokonywaniu klasyfikacji danej umowy. Jeżeli bowiem strony w sposób świadomy i swobodny złożyły oświadczenia, iż zawierają umowę o dzieło, to należy im przypisać wolę zawarcia właśnie tego rodzaju umowy. Zgodnie z poglądem wyrażonym przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 5 września 1997 r. I PKN 229/97 nie można zakładać, iż strony mające pełną zdolność do czynności prawnych, miały zawrzeć umowę o innej treści, niż tą którą zawarły. Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 23 września 1998 r. podkreślił, iż wykładając oświadczenie woli nie można nazwie czynności prawnej odmówić jakiegokolwiek znaczenia. Zwłaszcza wówczas, gdy strony mają świadomość co do rodzaju zawieranej umowy powoduje, że wyborze zawieranej umowy decyduje przede wszystkim zgodna, autonomiczna wola stron[4].
Należy podkreślić, iż elementem wyróżniającym umowę o dzieło od innych umów jest również nadzoru zamawiającego nad wykonaniem dzieła przez wykonawcę. Miedzy stronami umowy co do zasady nie występuje więc stosunek zależności lub podporządkowania[5]. Należy wskazać, iż umowa o dzieło jest zaliczana do tzw. grupy umów rezultatu. Osiągniecie określonego wyniku jest jednocześnie elementem, który pozwala odróżnić umowę o dzieło od innych umów cywilnoprawnych, w tym w szczególności od umowy zlecenia czy umów o świadczeniu usług. W umowie zlecenia czy w umowie o świadczeniu usług nie akcentuje się bowiem owego rezultatu jako koniecznego. Zgodnie bowiem z ugruntowanym poglądem doktryny i orzecznictwa nie wynik, lecz starania w celu osiągnięcia tego wyniku są elementem wyróżniającym dla umowy zlecenia, elementem przedmiotowo istotnym (tak Sąd Apelacyjny w Rzeszowie w wyroku z dnia 21 grudnia 1993 r. III Aur 357/93). Należy podkreślić, iż w ujęciu kodeksowym przedmiotem zlecenia może być wyłącznie dokonanie przez przyjmującego zlecenie określonej czynności prawnej na rzecz dającego zlecenie, nie zaś czynności o charakterze faktycznym (art. 734 k.c.). Ponadto odpłatność zlecenia nie jest elementem koniecznym, a dający zlecenie winien jedynie zwrócić przyjmującemu zlecenie wydatki, które ten poczynił w celu należytego wykonania zlecenia (art. 742 k.c.).
Ponadto nawet jeżeliby przyjąć, iż jeśli umowy cywilnoprawna miałaby charakter mieszany tzn. występują w nich elementy charakterystyczne dla umowy o dzieło oraz innej umowy lub umów cywilnoprawnych, to zgodnie z postulatem wyrażonym w orzecznictwie Sądu Najwyższego, dla oceny rodzaju stosunku prawnego decydujące jest ustalenie, które z cech mają charakter przeważający (tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 23 stycznia 2002 r. I PKN 786/00
Umowa o dzieło, a umowa zlecenia oraz o świadczenie usług, do których stosuje się przepisy o umowy zlecenia
Odróżnieniu umowy o dzieło od umowy zlecenia służy również element osobistego wykonania zobowiązania przyjętego w umowie. W doktrynie przyjmuje się, iż w przypadku umowy o dzieło obowiązek osobistego wykonania dzieła ma mniejsze znaczenie, byleby tylko określony w umowie rezultat został osiągnięty. ?W umowie zlecenia nie akcentuje się owego rezultatu jako koniecznego, ze względu natomiast na moment osobistego zaufania miedzy kontrahentami obowiązek osobistego świadczenia przez dłużnika staje się tu regułą? ? tak [6]Należy więc stwierdzić, iż stosunek prawny zlecenia opiera się na wzajemnym osobistym zaufaniu stron, stąd też wykonywania czynności w ramach zlecenia przez osobę trzecią w miejsce przyjmującego zlecenie jest wykluczone.
Na szczególną uwagę w tej mierze zasługuje kwestia kontroli należytego wykonania dzieła przez wykonawcę. W orzecznictwie Sądu Najwyższe za utrwalony należy uznać pogląd zakładający, iż kryterium rozróżnienia umowy o dzieło od umowy zlecenia (umowy o świadczenie usług) stanowi także możliwość poddania umówionego rezultatu kontroli na istnienie wad fizycznych ([7]). Zatem elementem rozstrzygającym w tym przypadku jest zdatność dzieła do przeprowadzenia badań na obecność ewentualnych usterek lub innych niezgodności z umową. Takie stanowisko znajduje również potwierdzenie w orzecznictwie sądów powszechnych, pogląd tej treści wyraził m.in. Sąd Apelacyjny w Lublinie w uzasadnieniu wyroku z dnia 26 stycznia 2006 r.[8].
Wykorzystanie inwencji twórczej w ramach umowy o dzieło.
W tej kwestii należy podkreślić, iż nie w każdym przypadku realizacja dzieła musi łączyć się z wykorzystaniem inwencji twórczej czy specyficznych umiejętności. Zgodnie z poglądem przyjętym w doktrynie oraz orzecznictwie Sądu Najwyższego wykonanie dzieła stanowi najczęściej jakiś proces pracy lub twórczości o możliwym do określenia momencie początkowym i końcowym, a celem tego procesu jest doprowadzenie do efektu (rezultatu) określonego przez strony w momencie zawierania umowy[9].
Nieuzasadnione jest również twierdzenie, iż dzieło powinno mieć charakter zindywidualizowany. W sytuacji bowiem gdy dzieło jest efektem określonego procesu pracy, a nie działalności twórczej artysty, dzieło nie musi posiadać cech wyróżniających je od rzeczy wytworzonych przez inne osoby. Ważne jest aby spełniało warunki określone w umowie, tak żeby uzyskany został ustalony przez strony rezultat, do którego osiągnięcia przyjmujący zamówienie był zobowiązany. Fakt, iż w niniejszej sprawie dzieło będące przedmiotem spornych umów nie miało charakteru zindywidualizowanego, nie świadczy więc o tym, że zawierane umowy nie były umowami o dzieło.
Podsumowanie
Uwzględniając powyższe należy stwierdzić, że za uznaniem umów zawartych z osobą zainteresowaną za umowy o dzieło przemawiają zwykle następujące elementy:
- przedmiotem umów było „wykonanie” oznaczonego dzieła, rozumianego jako rezultat działań wykonawcy,
- wykonawca nie ma sztywno określonych godzin realizacji dzieła,
- przyjęta przez strony nazwa „umowa o dzieło” dla oznaczenia dokonanych czynności prawnych wskazująca, iż zgodną, autonomiczną wolą stron jest zawarcie właśnie umów o dzieło,
- pełna świadomość stron umowy- wykonawcy oraz zamawiającego, iż zawierają umowy o dzieło, nie zaś umowy o oświadczenie usług; strony nigdy nie kwestionowały woli zawarcia umów o dzieło,
- świadczeniem wzajemnym zamawiającego jest zryczałtowane wynagrodzenie należne za wykonanie dzieła, którego wysokość nie zależała od liczby godzin lub dni przepracowanych przez wykonawcę,
- wykonawcy nie przysługuje jakiekolwiek dodatkowe wynagrodzenie na pokrycie kosztów wykonania umowy.np. kosztów dojazdu lub innych kosztów związanych z wykonaniem umowy,
- wykonawca może powierzyć wykonanie umowy i dzieło osobie trzeciej
- weryfikacji podlega rezultat wykonanego dzieła,
- ryzyko wykonania lub nienależytego zrealizowania dzieła obciąża wykonawcę,
- dzieło podlega odbiorowi i kontroli co do jakości wykonania, w przypadku stwierdzonych wad, wykonawca zobowiązany jest do ich usunięcia bez dodatkowego wynagrodzenia.
[1] . I PKN 229/97
[2] tak A. Brzozowski [w:] K. Pietrzykowski (red.) Kodeks cywilny. Komentarz, C. H. Beck 2009, komentarz do art. 627 k.c.
[3] (tak A. Brzozowski [w:] K. Pietrzykowski (red.) Kodeks cywilny. Komentarz, C. H. Beck 2009, komentarz do art. 627 k.c.).
[4] wyrok SN z dnia 23 września 1998 r. sygn. II UKN 229/98, OSNP 1999/19/627.
[5] A. Brzozowski [w:] K. Pietrzykowski (red.) Kodeks cywilny. Komentarz, C. H. Beck 2009, komentarz do art. 627 k.c.)
[6] Brzozowski [w:] K. Pietrzykowski (red.) Kodeks cywilny. Komentarz, C.H. Beck 2009, wydanie V, komentarz do art. 627 k.c..
[7] tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 3 listopada 2000 r. IV CKN 152/00
[8] sygn. III AUa 1700/05
[9] A. Brzozowski [w:] K. Pietrzykowski (red.) Kodeks cywilny. Komentarz, C.H. Beck 2009, komentarz do art. 627 k.c.).
Maciej Sobiech
dyrektor Oddziału Wielkopolskiego
doradca podatkowy nr 09809
radca prawny nr wpisu 1845
