Określenie skutków prawnych śmierci wspólnika spółki osobowej wymaga uwzględnienia poza treścią norm prawa spadkowego także norm prawa handlowego dającego pozostałym wspólnikom oraz spadkobiercom możliwość wyboru pomiędzy różnymi wariantami ułożenia wzajemnych relacji związanych ze spółką. W zależności od wyboru wariantu postępowania np. woli przystąpienia lub nieprzystąpienia do spółki, przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza, czy jego odrzuceniu wystąpią różne konsekwencje na gruncie prawa prywatnego oraz podatkowego. Wstąpienie do spółki osobowej w miejsce zmarłego wspólnika wiązać się będzie nie tylko z przysporzeniem w postaci nabycia prawa majątkowego, ale również z przejęciem odpowiedzialności za zobowiązania spółki, w tym zobowiązania podatkowe.
Śmierć wspólnika jest na mocy art. 58 pkt 4 KSH okolicznością powodującą rozwiązanie spółki jawnej. Umowa spółki może jednak tę ogólną zasadę modyfikować i zezwalać na wejście spadkobiercy w miejsce zmarłego. Dziedziczenie ogółu praw i obowiązków w spółce jawnej odbywa się na zasadach ogólnych określonych przez Kodeks cywilny. Spadkobierca wstępuje w prawa spadkodawcy z chwilą jego śmierci. Sposób ułożenia relacji pomiędzy wspólnikami w spółce oraz spadkobiercami zmarłego wspólnika zależy przede wszystkim od treści umowy spółki, woli wspólników wyrażonej w uchwałach oraz decyzji spadkobierców, czy będą chcieli wejść w miejsce zmarłego wspólnika. Należy przy tym pamiętać, iż dla funkcjonowania spółki osobowej konieczna jest współpraca co najmniej dwóch wspólników. Spółka, w której pozostałby wyłącznie jeden wspólnik musiałaby ulec likwidacji. Możliwe są zatem następujące rozwiązania (każde z nich może rodzić nieco inne skutki podatkowe)[1]:
Umowa spółki zawiera postanowienie zgodnie z którym spadkobiercy wstępują w miejsce zmarłego wspólnika. Zgodnie z umową w miejsce zmarłego wspólnika może wejść tylko jeden spośród spadkobierców zmarłego wspólnika, kilku spadkobierców lub wszyscy[2]. Należy podkreślić, iż ogół praw i obowiązków przysługujący spadkodawcy nie może zostać podzielony (rozszczepiony) między spadkobierców[3]. W myśl art. 60 KSH jeżeli umowa spółki stanowi, że prawa, jakie miał zmarły wspólnik, służą wszystkim spadkobiercom wspólnie, a nie zawiera w tym względzie żadnych postanowień wówczas do wykonywania tych praw spadkobiercy powinni wyznaczyć jedną osobę. Czynności dokonane przez pozostałych wspólników przed takim wskazaniem wiążą spadkobierców wspólnika.
Umowa spółki stanowi, iż spółka trwa nadal wyłącznie pomiędzy pozostałymi wspólnikami. W tej sytuacji wspólnicy będą musieli rozliczyć się ze spadkobiercami. Podstawowym roszczeniem przysługującym spadkobiercom zmarłego wspólnika spółki jawnej, według treści art. 65§1 KSH jest roszczenie o wypłatę wartości udziału kapitałowego, oznaczonego na podstawie osobnego bilansu, sporządzonego na dzień śmierci wspólnika, a w dalszej kolejności roszczenie o wypłatę zysku ze spraw jeszcze niezakończonych przed śmiercią wspólnika, które może być zrealizowane z końcem roku obrotowego[4]. Na tle rozwiązań przyjętych w art. 65 KSH pojawia się problem określenia metody wyceny, która powinna być zastosowana[5]. W literaturze wyrażany jest pogląd, iż udział kapitałowy wspólnika powinien być wyceniany w oparciu o metodę majątkową[6]. Udział kapitałowy powinien być wypłacony spadkobiercy w pieniądzu niezwłocznie po sporządzeniu bilansu. Wspólnicy mogą określić w umowie inne zasady rozliczeń ze wspólnikiem oraz sposób wyceny udziału. Znajdą one zastosowanie nie tylko w sytuacji ustąpienia wspólnika ze spółki, ale również w wypadku śmierci wspólnika. Może się zdarzyć sytuacja, w której udział kapitałowy wspólnika występującego przy rozliczeniu wykazuje wartość ujemną i wówczas zgodnie z treścią art. 65§4 KSH spadkobierca będzie zmuszony wyrównać spółce przypadającą na zmarłego wspólnika brakującą wartość.
Pomimo braku powyższych postanowień umownych, pozostali wspólnicy podjęli decyzję, iż spółka będzie dalej trwała między nimi. Jeśli w umowie nie wskazano, iż spółka ma być kontynuowana, a wolą żyjących wspólników jest utrzymanie spółki, zmiana umowy zezwalająca na jej utrzymanie powinna być dokonana niezwłocznie, gdyż spadkobiercy zmarłego wspólnika mogą domagać się likwidacji spółki. W tej sytuacji wspólnicy również zobowiązani będą do spłaty udziału kapitałowego zmarłego wspólnika i rozliczeń ze spadkobiercami.
Spadkobiercy mogą na podstawie art. 583§1 KSH domagać się przekształcenia spółki jawnej w spółkę komandytową. Żądanie spadkobierców może spowodować następujące konsekwencje: 1) dokonanie przekształcenia spółki jawnej w komandytową, 2) przekształcenie spółki jawnej w spółkę komandytowo-akcyjną, 3) brak zgody wspólników na dokonanie przekształcenia i podjęcie uchwały o rozwiązaniu spółki. Uprawnienie do żądania przekształcenia spółki przysługuje zdaniem niektórych komentatorów niezależnie od tego, czy na podstawie dotychczasowej umowy spółki jawnej przewidziano możliwość wstąpienia spadkobiercy do spółki, czy też jego wstąpienie było wyłączone[7]. Inni podnoszą, iż konstrukcja prawna uregulowana w art. 583 KSH. znajduje zastosowanie jedynie w sytuacji, gdy spadkobierca wstąpił do spółki osobowej w następstwie dziedziczenia praw członkowskich zmarłego na podstawie istniejących postanowień umowy spółki (art. 60 § 1 KSH.)[8]. Należy zgodzić się z twierdzeniem, że nie sposób przyjąć, iż spadkobierca może wystąpić z żądaniem przekształcenia w każdej sytuacji, niezależnie od tego, czy umowa spółki dopuszcza dziedziczenie praw członkowskich. Warunkiem skorzystania z tej możliwości jest oprócz przyjęcia spadku złożenie żądania takiego przekształcenia w terminie 6 miesięcy od stwierdzenia nabycia spadku. W przypadku przekształcenia spółki jawnej w spółkę komandytową spadkobierca uzyska status komandytariusza, natomiast w spółce komandytowo-akcyjnej akcjonariusza.
Brak w umowie postanowień dotyczących kontynuowania spółki pomimo śmierci wspólnika i braku decyzji o kontynuacji spółki prowadzi do jej likwidacji, gdyż na mocy art. 58 pkt 4 KSH śmierć wspólnika stanowi przyczynę rozwiązania umowy spółki. Spółka jawna nie przestaje istnieć w momencie śmierci wspólnika, lecz po zakończeniu postępowania likwidacyjnego i wykreśleniu jej z rejestru przedsiębiorców KRS (art. 84 KSH). W tym też momencie ustaje byt prawny spółki.
Regulacje dotyczące sytuacji związanej ze śmiercią wspólnika spółki jawnej, stosuje się odpowiednio do pozostałych spółek osobowych. W spółce partnerskiej śmierć partnera nie stanowi przyczyny rozwiązania spółki – spółka partnerska istnieje nadal pomiędzy pozostałymi partnerami (art. 98 KSH). Aktualna jest natomiast sprawa rozliczeń pozostałych partnerów ze spadkobiercami. Zgodnie z treścią art. 64 – 66 KSH Stosuje się w przypadku śmierci partnera wprost (art. 99 pkt 1 KSH). Spadkobierca może wejść do spółki partnerskiej, jeżeli posiada uprawnienia do wykonywania wolnego zawodu i przewiduje to umowa spółki. W przypadku spółki komandytowej i komandytowo – akcyjnej, regulacje dotyczące śmierci wspólnika w spółce jawnej będą odpowiednio stosowane jedynie do komplementariuszy (na podstawie art. 103 K.S.H. i 126§1 pkt 1KSH).
[1] Odnoszą się one do spółki jawnej i z pewnymi modyfikacjami znajdują zastosowanie do innych handlowych spółek osobowych.
[2] Kodeks spółek handlowych nie określa, czy wspólnicy mogą w umowie spółki przewidzieć ograniczenia podmiotowe dotyczące spadkobierców, albo uzależnić wstąpienie do spółki od akceptacji wszystkich wspólników, Sobiech A. Sobiech M. Prowadzenie działalności gospodarczej w formie spółki komandytowej oraz spółki jawnej BISP Doradztwo Podatkowe 7/2021
[3] G. Kozieł, Zakres przedmiotowy i podmiotowy przeniesienia praw i obowiązków wspólnika handlowej spółki osobowej, Przegląd Prawa Handlowego 2003, nr 12, s. 40. A. Sobiech, Opodatkowanie spółek osobowych Warszawa 2016, Sobiech A. Sobiech M. Prowadzenie działalności gospodarczej w formie spółki komandytowej oraz spółki jawnej BISP Doradztwo Podatkowe 7/2021
[4] Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 26.10.2007 r., sygn. akt I ACa 386/2007. A. Sobiech, Opodatkowanie spółek osobowych Warszawa 2016
[5] A. Szumański, Spór o metodę wyceny w prawie spółek handlowych na przykładzie wykładni art. 65§1 KSH Przegląd Prawa Handlowego 2012, nr 5, s. 4. A. Sobiech, Opodatkowanie spółek osobowych Warszawa 2016, Sobiech A. Sobiech M. Prowadzenie działalności gospodarczej w formie spółki komandytowej oraz spółki jawnej BISP Doradztwo Podatkowe 7/2021
[6] A. Kidyba, Komentarz do art. 1-300 Kodeksu spółek handlowych, Warszawa 2014, s.306; A. Szumański, op.cit. A. Sobiech, Opodatkowanie spółek osobowych Warszawa 2016; Sobiech A. Sobiech M. Prowadzenie działalności gospodarczej w formie spółki komandytowej oraz spółki jawnej BISP Doradztwo Podatkowe 7/2021
[7] P. Spiechowicz, Charakter praw nabywanych przez spadkobierców wspólnika spółki jawnej na podstawie klauzuli umownej z art. 60 § 1 k.s.h., Przegląd Prawa Handlowego 2008, nr 8, s.38. A. Sobiech, Opodatkowanie spółek osobowych Warszawa 2016, Sobiech A. Sobiech M. Prowadzenie działalności gospodarczej w formie spółki komandytowej oraz spółki jawnej BISP Doradztwo Podatkowe 7/2021
[8] A.J. Witosz, Przekształcenie spółki jawnej na żądanie spadkobierców zmarłego wspólnika, Przegląd Prawa Handlowego 2010,nr 9, s.24; W Pyzioł, Skutki prawne śmierci wspólnika handlowej spółki osobowej, Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego 2010, nr 7, s.2-8. A. Sobiech, Opodatkowanie spółek osobowych Warszawa 2016, Sobiech A. Sobiech M. Prowadzenie działalności gospodarczej w formie spółki komandytowej oraz spółki jawnej BISP Doradztwo Podatkowe 7/2021
Maciej Sobiech
dyrektor Oddziału Wielkopolskiego
doradca podatkowy nr 09809
radca prawny nr wpisu 1845
