W niniejszym artykule autor na podstawie stanowiska prezentowanego w judykaturze opisuje szczególny charakter gruntów znajdujących się pod wodami płynącymi określonymi w przepisach ustawy z dnia 20 lipca 2017 r. – Prawo wodne1.
Prawo cywilne dopuszcza kategorię nieruchomości wyłączonych z obrotu (rei extra commercium), a tym samym niemogących być przedmiotem zasiedzenia w ogóle lub przez oznaczone podmioty. Przyjmuje się, że skoro zasiedzenie jest sposobem pierwotnego nabycia własności na skutek upływu oznaczonego terminu, to wyłączenie go ze względów podmiotowych lub przedmiotowych także powinno mieć podstawę ustawową (art. 172 § 3 k.c.2). Dopuszczono ponadto wyłączenie pośrednio przez odwołanie do istoty konstrukcji prawnych, m.in. w odniesieniu do części składowej rzeczy, niemogącej być odrębnym przedmiotem własności (art. 47 § 1 k.c.). Mimo braku jednoznacznej regulacji normatywnej – opowiedziano się w zasadzie za niedopuszczalnością zasiedzenia dróg publicznych ze względu na ograniczenie osób mogących być ich właścicielami oraz status tzw. dobra publicznego (rei publico usuidestinatae)3.
W tym miejscu warto przytoczyć postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 października 2019 r.: „W odniesieniu do wód i gruntów pokrytych wodami powierzchniowymi sytuacja jest złożona. Kodeks cywilny nie zalicza wody do kategorii rzeczy w rozumieniu art. 45 i wyłącza możliwość samodzielnego obrotu nią, a własność wody jest samodzielnym pojęciem prawnym, do którego nie ma zastosowania art. 140 [wszystkie podkreślenia – M.Z.] (por. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 8 listopada 1971 r. – zasady prawnej – III CZP 28/71, OSNCP 1972, nr 3, poz. 43, oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 listopada 2004 r., II CK 146/04, niepubl.). Akty prawne o charakterze szczególnym – Prawo wodne z 1962 r., z 1974 r. i z 2001 r. – wprost odróżniają pojęcie własności wód i własności gruntów nimi pokrytych”4.
Jak podkreślił Sąd Najwyższy: „Przepis wprowadzający wprost w odniesieniu do takich gruntów zakaz obrotu cywilnoprawnego, z wyjątkiem przepisów wprowadzonych w innej ustawie, ustanowiono dopiero z dniem 1 stycznia 2002 r., tj. w dniu wejścia w życie Prawa wodnego z 2001 r., zgodnie jednak przyjęto, że także wcześniejsze ustawy wyłączały zarówno taki obrót, jak i zmiany podmiotowe następujące z mocy prawa, tj. zasiedzenie [podkreślenie – M.Z.] (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 2011 r., III CSK 238/10, niepubl.)”5.
Analogiczne stanowisko zajął Sąd Okręgowy w Olsztynie w postanowieniu z dnia 16 maja 2019 r.: „Ustawa ta6 w art. 11 ust. 1 pkt 4 przewidywała, że prawa właścicielskie w stosunku do wód publicznych stanowiących własność Skarbu Państwa, w stosunku do pozostałych wód niewymienionych w pkt 1-3 tego przepisu wykonuje marszałek województwa, jako zadanie z zakresu administracji rządowej wykonywane przez samorząd województwa. […]
Po wejściu w życie ustawy z 20 lipca 2017 r. Prawo wodne, tj. 1 stycznia 2018 r., zgodnie z art. 528 tej ustawy to Państwowe Gospodarstwo […] reprezentują Skarb Państwa oraz wykonują uprawnienia właścicielskie Skarbu Państwa w stosunku do stanowiących własność Skarbu Państwa wód oraz gruntów pokrytych wodami. W myśl art. 212 ust. 1 pkt 1 cytowanej ustawy prawa właścicielskie w stosunku do wód publicznych stanowiących własność Skarbu Państwa wykonują Wody Polskie – w stosunku do śródlądowych wód płynących oraz wód podziemnych, z wyłączeniem śródlądowych dróg wodnych o szczególnym znaczeniu transportowym.
Zgodnie z art. 534 ust. 5 pkt 3 prawa wodnego z 2017 r. z dniem wejścia w życie tej ustawy Wody Polskie przystępują do toczących się postępowań sądowych, w których stroną jest marszałek województwa”7.
W myśl art. 2 ustawy z dnia 30 maja 1962 r. – Prawo wodne8 w granicach określonych liniami brzegów grunty pokryte powierzchniowymi wodami płynącymi, z wyjątkiem rowów, stanowią własność Państwa. Z dniem wejścia w życie tej ustawy została zniesiona prywatna własność wód powierzchniowych płynących, tj. nastąpiła ich nacjonalizacja. Nacjonalizacja to pierwotny sposób nabycia własności, co ma takie znaczenie, że prawo własności przechodzi na państwo w stanie wolnym od obciążeń.
Zarówno pod rządami ustaw z 1962 r. i z 1974 r.9, jak i pod rządami ustaw z 2001 r.10 i z 2017 r. prawo własności gruntów pokrytych wodami płynącymi mogło przysługiwać wyłącznie Skarbowi Państwa, co automatycznie wyłączało je z obrotu cywilnoprawnego. Grunty pokryte wodami płynącymi, jak i pokrywające je wody płynące są zasobem Skarbu Państwa. Ich własność została uregulowana ustawą. Są to przepisy bezwzględnie obowiązujące i nie sposób przyjąć wbrew nim, że jednak właścicielem nieruchomości objętych wodami płynącymi nie jest Skarb Państwa, tylko osoba fizyczna lub inna osoba prawna.
Powyższe stanowisko było prezentowane konsekwentnie w orzecznictwie Sądu Najwyższego, np. w wyroku z dnia 6 maja 2009 r.11, wyroku z dnia 8 grudnia 2016 r.12, postanowieniu z dnia 12 maja 2011 r.13 W powołanym wyroku z dnia 6 maja 2009 r. Sąd Najwyższy stwierdził, że umowa sprzedaży gruntów pod wodami płynącymi, które mogły stanowić jedynie własność Skarbu Państwa zgodnie z Prawem wodnym z 1974 r., była nieważna, co wskazuje, że również pod rządami tej ustawy wody płynące były wyłączone z obrotu cywilnoprawnego. Tym samym nie jest możliwe nabycie ich własności przez zasiedzenie. Kolejne ustawy odnoszące się do problematyki wód, tj. Prawo wodne z 2001 r. oraz Prawo wodne z 2017 r., wprost wprowadzały zakaz obrotu wodami publicznymi, do których zaliczają się m.in. wody płynące.
Należy zatem przyjąć, że wody publiczne i grunty pod nimi są od 1962 r. do dziś wyłączone z obrotu cywilnoprawnego. Wyłączenie z obrotu ma zaś charakter bezwzględny, następuje tylko na mocy ustawy i oznacza niedopuszczalność jakiejkolwiek zmiany podmiotowej po stronie właściciela. Nikt więc poza Skarbem Państwa (lub jednostką samorządu terytorialnego) nie może być właścicielem gruntu pod wodami płynącymi. Niedopuszczalność zmiany właściciela publicznego na osobę prywatną wyłącza możliwość nabycia własności takiej nieruchomości w drodze zasiedzenia przez inny podmiot.
Uchylenie art. 177 k.c. i zakazu nabywania własności państwowej przez zasiedzenie nie miało znaczenia dla bezwzględnego zakazu obrotu nieruchomościami wyłączonymi z tego obrotu, którymi są np. rzeki. Z jednej strony zakaz wyrażony w art. 177 k.c. miał szerszy zakres, ponieważ dotyczył wszelkich nieruchomości państwowych, z drugiej zaś miał węższy zakres, gdyż uniemożliwiał nabycie własności nieruchomości przez zasiedzenie, a nie wyłączał obrotu cywilnoprawnego tymi nieruchomościami. Nie można zatem było nabyć przez zasiedzenie własności nieruchomości stanowiącej własność Skarbu Państwa, ale już Skarb Państwa jako właściciel mógł skutecznie zbyć należącą do niego nieruchomość (sprzedać, darować itp.). I wówczas dochodziło do zmiany właściciela danej nieruchomości. W przypadku rzeczy wyłączonych z obrotu cywilnoprawnego (nie tylko nieruchomości, ale i ruchomości) nie mogło natomiast dojść do zmiany właściciela publicznego żadną drogą. Inaczej mówiąc, poza Skarbem Państwa nikt nie mógł być właścicielem tych rzeczy. Z tych względów zakaz zasiadywania nieruchomości państwowych był unormowaniem niezależnym od instytucji wyłączenia z obrotu pewnych kategorii rzeczy i miał odmienne ratio legis.
W wymienionym wyroku z dnia 24 stycznia 2002 r. Sąd Najwyższy podniósł, że przesłanką przeniesienia własności nieruchomości jest przysługiwanie zbywcy uprawnienia do rozporządzania własnością nieruchomości, jednak przesłanka ta warunkuje jedynie skuteczność przeniesienia własności, nie zaś ważność umowy o przeniesieniu własności, która zależy od spełnienia ustawowych wymagań, w tym między innymi od przewidzianego w art. 58 § 1 k.c. wymagania niesprzeczności umowy z ustawą. Przepisy o rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych pozwalają na sanowanie braku uprawnienia zbywcy do rozporządzania własnością nieruchomości, gdyż w ich świetle, mimo że zbywca nie był uprawniony do rozporządzania, druga strona odpłatnej umowy nabędzie własność nieruchomości, jeżeli działała w dobrej wierze mającej oparcie w treści księgi wieczystej, tj. była przekonana, że zbywcy przysługuje zgodnie z treścią księgi wieczystej własność nieruchomości, a przewidziane w art. 7 k.c. domniemanie dobrej wiary nie zostanie obalone zgodnie z art. 6 ustawy o księgach wieczystych i hipotece. Jednak dobra wiara nabywcy, co do tego, że zbywcy przysługuje ujawniona w księdze wieczystej własność nieruchomości, zastępuje tylko jedną przesłankę przeniesienia własności nieruchomości: istnienie po stronie zbywcy uprawnienia do rozporządzania własnością nieruchomości, natomiast nie sanuje braku innych przesłanek, w tym przesłanki ważności umowy, jaką jest jej niesprzeczność z przepisami ustawy. Innymi słowy, ustalenie, że umowa sprzedaży nieruchomości była sprzeczna z ustawą i z tego powodu nieważna (art. 58 § 1 k.c.) powoduje to, że kupujący nie nabywa prawa własności nieruchomości wobec nieważności umowy sprzedaży, bez względu na to, czy był w dobrej wierze w rozumieniu art. 5 i art. 6 ustawy o księgach wieczystych i hipotece”14.
Orzecznictwo na podstawie zasady rei extra commercium wyklucza możliwość zasiedzenia gruntów pod wodami powierzchniowymi płynącymi.
Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 17 października 2019 r. wskazał, że: „Prawo cywilne dopuszcza kategorię nieruchomości wyłączonych z obrotu (rei extra commercium), a tym samym niemogących być przedmiotem zasiedzenia w ogóle lub przez oznaczone podmioty. Przyjmuje się, że skoro zasiedzenie jest sposobem pierwotnego nabycia własności na skutek upływu oznaczonego terminu, to wyłączenie go ze względów podmiotowych lub przedmiotowych także powinno mieć podstawę ustawową (art. 172 § 3 k.c.). Dopuszczono ponadto wyłączenie pośrednio przez odwołanie do istoty konstrukcji prawnych, m.in. w odniesieniu do części składowej rzeczy, niemogącej być odrębnym przedmiotem własności (art. 47 § 1 k.c.). Mimo braku jednoznacznej normatywnej regulacji, ze względu na ograniczenie osób mogących być ich właścicielami oraz status tzw. dobra publicznego (rei publico usuidestinatae), opowiedziano się w zasadzie za niedopuszczalnością zasiedzenia dróg publicznych (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24 czerwca 2010 r., IV CSK 40/10, OSNC 2011, nr 2, poz. 17, oraz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2019 r., III CSK 73/17, OSNC 2020, nr 2, poz. 20).
W odniesieniu do wód i gruntów pokrytych wodami powierzchniowymi sytuacja jest złożona. Kodeks cywilny nie zalicza wody do kategorii rzeczy w rozumieniu art. 45 i wyłącza możliwość samodzielnego obrotu nią, a własność wody jest samodzielnym pojęciem prawnym, do którego nie ma zastosowania art. 140 (por. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 8 listopada 1971 r. – zasady prawnej – III CZP 28/71, OSNCP 1972, nr 3, poz. 43, oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 listopada 2004 r., II CK 146/04, niepubl.). Akty prawne o charakterze szczególnym – Prawo wodne z 1962 r., z 1974 r. i z 2001 r. – wprost odróżniają pojęcie własności wód i własności gruntów nimi pokrytych.
[…] Wystarczające jest stwierdzenie, że w okresie obowiązywania wskazanych ustaw grunty pokryte płynącymi wodami powierzchniowymi, w granicach określonych liniami brzegów, stanowiły własność Państwa. Przepis wprowadzający wprost w odniesieniu do takich gruntów zakaz obrotu cywilnoprawnego, z wyjątkiem przepisów wprowadzonych w innej ustawie, ustanowiono dopiero z dniem 1 stycznia 2002 r., tj. w dniu wejścia w życie Prawa wodnego z 2001 r., zgodnie jednak przyjęto, że także wcześniejsze ustawy wyłączały zarówno taki obrót, jak i zmiany podmiotowe następujące z mocy prawa, tj. zasiedzenie [podkreślenie – M.Z.] (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 2011 r., III CSK 238/10, niepubl.)”15.
Judykatura w pełni akceptuje powyższe stanowisko. W wyroku z dnia 3 kwietnia 2014 r. Sąd Najwyższy stwierdził, że: „Jeśli bowiem przedmiot sprzedaży jest wyłączony z obrotu, czynność prawna dotycząca jego zbycia jest nieważna i nie chroni nabywcy rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych [wszystkie podkreślenia – M.Z.]. Jest to stanowisko ugruntowane w orzecznictwie Sądu Najwyższego (zob. wyroki z dnia 19 stycznia 2011 r., V CSK 189/10, niepubl.; z dnia 23 października 2002 r., I CKN 550/01, niepubl.; z dnia 24 stycznia 2002 r., III CKN 405/99, OSNC 2002/11/142). W pozostającym najbliższym związku z rozpatrywaną sprawą wyroku z dnia 6 maja 2009 r. (II CSK 658/08, niepubl.) Sąd Najwyższy przyjmując, że umowa sprzedaży nieruchomości obejmującej jezioro zawierające wody płynące jest sprzeczna z przepisami pr. wod. z 1974 r. i tym samym nieważna w świetle art. 58 § 1 k.c. wskazał, że przepisy Prawa wodnego z 1974 r. nie rozstrzygały wprost (tak jak obecnie obowiązujący [art.] 14 ust. 2 pr. wod. z 2001 r.) kwestii skuteczności przeniesienia prawa własności nieruchomości, na której znajdowały się wody płynące. Nie oznacza to jednak, że sprzedaż takiej nieruchomości nie naruszała przepisów tej ustawy. Trafne było bowiem odwołanie się do stanowiska judykatury stwierdzającego, że oceny sprzeczności z ustawą w rozumieniu art. 58 § 1 k.c. należy dokonywać z uwzględnieniem ogólnych zasad systemu prawnego i istnienia norm prawnych, których istnienie można wywieść z ustawy (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 29 marca 2006 r., IV CK 411/05, LEX nr 179733 i 21 marca 2006 r., V CSK 181/05, LEX nr 195432). Wykładnia przepisów Prawa wodnego z 1974 r. wskazuje zaś, że wody płynące były wyłączone z obrotu. Po pierwsze art. 1 tej ustawy przewidywał, że wody stanowią własność Państwa, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej. Natomiast art. 2 stanowił, że powierzchniowe wody stojące oraz wody w studniach i rowach stanowią własność właścicieli gruntów, na których się znajdują. Oznacza to, że własność państwowa nie rozciągała się na wody wskazane w art. 2 stanowiące własność innych właścicieli gruntów. Wody płynące mogły być zatem jedynie własnością Państwa, a w konsekwencji jezioro zawierające wody płynące nie mogło być przedmiotem sprzedaży na rzecz osób fizycznych. 16
Przypisy
1 Tekst jednolity Dz.U. z 2021 r. poz. 2233 ze zm., dalej: Prawo wodne z 2017 r.
2 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, tekst jednolity Dz.U. z 2020 r. poz. 1740 ze zm., dalej: „Kodeks cywilny” lub „k.c.”.
3 Zob. postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 24 czerwca 2010 r., IV CSK 40/10, OSNC 2011, nr 2, poz. 17; z dnia 28 marca 2019 r., III CSK 73/17, OSNC 2020, nr 2, poz. 20.
4 IV CSK 314/18, https://sip.lex.pl/orzeczenia-i-pisma-urzedowe/orzeczenia-sadow/iv-csk-314-18-postanowienie-sadu-najwyzszego-523303614, dostęp: 2.03.2022.
5 Tamże.
6 Tj. ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. – Prawo wodne, tekst jednolity Dz.U. z 2017 r. poz. 1121 – przyp. red.
7 IX Ca 1117/18, http://orzeczenia.olsztyn.so.gov.pl/content/$N/150515000004503_IX_Ca_001117_2018_Uz_2019-05-16_002, dostęp: 2.03.2022.
8 Dz.U. Nr 34, poz. 158 ze zm., dalej: Prawo wodne z 1962 r.
9 Ustawa z dnia 24 października 1974 r. – Prawo wodne, Dz.U. Nr 38, poz. 230 ze zm., dalej: Prawo wodne z 1974 r.
10 Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. – Prawo wodne, tekst jednolity Dz.U. z 2017 r. poz. 1121 ze zm., dalej: Prawo wodne z 2001 r.
11 II CSK 658/08.
12 III CSK 24/16.
13 III CSK 238/10.
14 IV CSK 466/13, http://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/OrzeczeniaHTML/iv%20csk%20466-13-1.docx.html, dostęp: 3.03.2022.
15 IV CSK 314/18, dok. cyt.
16 IV CSK 466/13, dok. cyt.
Vlog podatkowy ISP
Udostępniamy Państwu Video blog podatkowy Instytutu Studiów Podatkowych zawierający najnowsze wypowiedzi ekspertów Instytutu na temat zmian i interpretacji podatkowych prezentowane w formie krótkich filmów na kanale YouTube.
