Stosownie do art. 14 ust. 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych1, w brzmieniu obowiązującym przed dniem 1 stycznia 2022 r., ubezpieczenia emerytalne i rentowe oraz chorobowe, o których mowa w ust. 1, ustają:
1) od dnia wskazanego we wniosku o wyłączenie z tych ubezpieczeń, nie wcześniej jednak niż od dnia, w którym wniosek został złożony;
2) od pierwszego dnia miesiąca kalendarzowego, za który nie opłacono w terminie składki należnej na to ubezpieczenie – w przypadku osób prowadzących pozarolniczą działalność i osób z nimi współpracujących, duchownych oraz osób wymienionych w art. 7; w uzasadnionych przypadkach ZUS, na wniosek ubezpieczonego, może wyrazić zgodę na opłacenie składki po terminie, z zastrzeżeniem ust. 2a;
3) od dnia ustania tytułu podlegania tym ubezpieczeniom.
W przywołanej ustawie nie zostały określone przesłanki wyrażenia zgody na opłacenie składki po terminie, o której mowa w powyższym przepisie, wskazano jedynie, że taka zgoda może być wyrażona w uzasadnionych przypadkach. Przesłanki te zostały wyartykułowane w judykaturze.
Art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. został uchylony z dniem 1 stycznia 2022 r.2 Zgodnie z nowym brzmieniem art. 14 ust. 2 tej ustawy: „Ubezpieczenie emerytalne i rentowe oraz chorobowe, o których mowa w ust. 1 [tj. dobrowolne], ustają:
1) od dnia wskazanego w zgłoszeniu wyrejestrowania, o którym mowa w art. 36 ust. 11 albo 14, nie wcześniej jednak niż od dnia, w którym zgłoszenie zostało złożone w Zakładzie;
2) (uchylony)
3) od dnia ustania tytułu podlegania tym ubezpieczeniom”.
Nowe brzmienie uzyskał także art. 14 ust. 2a i zgodnie z nim w okresie od dnia objęcia dobrowolnie ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi albo chorobowym do dnia ich ustania płatnik składek jest obowiązany do rozliczania i opłacania składek za każdy miesiąc trwania tych ubezpieczeń3.
Pomimo zmian legislacyjnych zagadnienie przesłanek wyrażenia zgody na opłacenie składki po terminie, o której mowa w uchylonym art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r., pozostaje aktualne, ponieważ toczy się nadal wiele postępowań z odwołań od decyzji odmownych wydanych przez organ rentowy w stanie prawnym obowiązującym przed dniem 1 stycznia 2022 r.
Na wstępie należy zauważyć, że wygaśnięcie ubezpieczenia chorobowego z powodu braku płatności składek (art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r.) następuje ex lege, a więc niezależnie od woli ubezpieczonego. Jedynie złożenie wniosku o wyrażenie zgody na opłacenie składki po terminie oraz wpłacenie składki umożliwia kontynuację ubezpieczenia chorobowego. Negatywna decyzja ZUS potwierdza jedynie ustanie z mocy prawa dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego i podlega zaskarżeniu w sądowym postępowaniu odwoławczym. Ustanie ubezpieczenia następuje zatem wskutek wyraźnego uznania przez ustawodawcę, że nieopłacenie przez ubezpieczonego w terminie należnej składki stanowi jego rezygnację z tego rodzaju ubezpieczenia. Ponowne objęcie dobrowolnymi ubezpieczeniami społecznymi, w tym chorobowym, wymaga złożenia nowego wniosku przez zainteresowanego4.
Warto przy tym podkreślić, że w świetle uchwały Sądu Najwyższego z dnia 10 lutego 2022 r.5 dobrowolne ubezpieczenie chorobowe osoby prowadzącej pozarolniczą działalność ustaje w przypadku opłacenia składki w terminie, ale w wysokości niższej niż należna.
Ustawodawca uznał, że osoba składająca wniosek o objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym i oczekująca od organu rentowego świadczeń z tego ubezpieczenia (w szczególności zasiłku chorobowego i zasiłku macierzyńskiego) jest zobowiązana do opłacania składki na to ubezpieczenie w terminie i we właściwej (należnej) wysokości. Zaistnienie którejkolwiek z opisanych wyżej sytuacji powoduje – z mocy art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. – ustanie tego ubezpieczenia. Ubezpieczenie to wygasa nawet wtedy, gdy osoba zobowiązana nie ponosi winy za nieopłacenie składki.
Konstrukcja wyrażenia przez organ rentowy zgody na opłacenie składki po terminie ma złagodzić rygoryzm (automatyzm) ustania z mocy prawa dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego jako skutku nieopłacenia w terminie należnej składki na to ubezpieczenie. Wyrażenie przez organ rentowy takiej zgody sprawia, że chociaż składka nie została uiszczona w terminie, dobrowolne ubezpieczenie nie ustaje. Opłacenie składki po upływie terminu, w którym powinna być opłacona, i ustanie w związku z tym dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego nie powoduje ponownego nawiązania stosunku ubezpieczenia6. W razie jednak złożenia wniosku o „przywrócenie terminu” na opłacenie składki na dobrowolne ubezpieczenie społeczne pozytywna decyzja organu rentowego powoduje kontynuowanie dotychczasowego stosunku ubezpieczenia – pod warunkiem opłacenia należnych składek. Negatywna decyzja potwierdza ustanie z mocy prawa dobrowolnego tytułu ubezpieczenia społecznego i może być zaskarżona w sądowym postępowaniu odwoławczym7.
Wykładnia art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. była wielokrotnie przedmiotem rozważań sądów powszechnych i Sądu Najwyższego. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 9 września 2021 r. stwierdził, że: „[…] zwrot «w uzasadnionych przypadkach», którym posłużył się ustawodawca w art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy systemowej [tj. ustawy z dnia 13 października 1998 r. – przyp. red.], ma charakter niedookreślony, a Zakład Ubezpieczeń Społecznych decydując o wyrażeniu zgody działa w granicach uznania administracyjnego. […]
Organ rentowy, a następnie sąd ubezpieczeń społecznych zobowiązane są w zindywidualizowany sposób rozważyć wszystkie okoliczności zbiegające się na dany «przypadek», a następnie ważąc ich indywidualną doniosłość w sposób zbiorczy (kompleksowy) przesądzić czy kwalifikują one ten przypadek jako «uzasadniony» w rozumieniu art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy systemowej”8.
W judykaturze utrwalone jest zapatrywanie, że organ rentowy został wyposażony w kompetencję do wyrażenia zgody na opłacenie składek po terminie, co jednak nie oznacza przyznania ZUS niczym nieskrępowanego uznania w nieuwzględnieniu wniosku o wyrażenie zgody, gdyż przyznana kompetencja winna być realizowana według sprawdzalnych kryteriów. Przy rozpatrywaniu wniosku o wyrażenie zgody na opłacenie składek po terminie winno się brać pod uwagę sprawiedliwe i sprawdzalne kryteria udzielenia ubezpieczonemu tego rodzaju ulgi. Nie chodzi tu przy tym o to, by ubezpieczony nie miał w ogóle fizycznej możliwości opłacenia składki, ale o sytuację, w której jego błąd w tym zakresie miał charakter „usprawiedliwiony”. Dany przypadek nie musi być wyjątkowy i szczególnie uzasadniony, a taki, który obiektywnie usprawiedliwia i tłumaczy, dlaczego składka nie została należycie opłacona.
Wyrażenie zgody na opłacenie składek po terminie nie powinno być uzależnione od braku winy po stronie wnioskodawcy. Omawiane dobrodziejstwo powinno przysługiwać w pierwszym rzędzie osobom, dla których nieopłacenie należnej składki w terminie było zdarzeniem incydentalnym, którzy zarówno przed nim, jak i po nim sumiennie realizowali swoje obowiązki jako płatników, a nadto w sytuacji, w której faktycznie uiścili oni brakującą składkę niezwłocznie po zauważeniu niedopłaty.
W ustawie z dnia 13 października 1998 r. nie określono przesłanek wyrażenia zgody przez ZUS na opłacenie składek po terminie. Za przykłady sytuacji uzasadniających udzielenie ulgi, o której mowa w art. 14 ust. 2 pkt 2 tej ustawy, uznano w orzecznictwie m.in.:
1) brak należytej informacji ze strony organu rentowego, połączony z wyjątkowo trudną sytuacją rodzinną i zdrowotną, w jakiej nagle znalazł się ubezpieczony9;
2) długoletni okres opłacania składek na ubezpieczenie, przy jednoczesnym braku zaległości na koncie ubezpieczonego oraz terminowym opłacaniu składek na ubezpieczenie chorobowe przez przedsiębiorcę10;
3) opłacenie składki w nieprawidłowej wysokości, wynikające z ewidentnej omyłki pisarskiej polegającej na przestawieniu dwóch cyfr (tzw. czeski błąd)11;
4) nagły wyjazd, brak pieniędzy wywołany czynnikami niezależnymi od ubezpieczonego, siłę wyższą, wypadek losowy12;
5) wyjazd wspólnika zajmującego się sprawami finansowymi spółki w ramach dokonanego podziału obowiązków, a następnie niezwłoczne podjęcie czynności zmierzających do naprawienia zaistniałej sytuacji13;
6) (od strony czysto formalnej) niewywiązanie się przez organ rentowy z obowiązku dostatecznego uzasadnienia odmowy wyrażenia zgody na opłacenie przez odwołującego składek po terminie.
Uzasadniony przypadek, o którym mowa w art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r., to zatem taki, który obiektywnie usprawiedliwia i wyjaśnia, dlaczego składka nie została zapłacona w terminie, a więc obejmuje okoliczności życiowe, które tłumaczą, z jakiego powodu doszło do tej nieprawidłowości14. Nie ulega wątpliwości, że dotychczasowy przebieg ubezpieczenia, w tym terminowość opłacania składek we wcześniejszych okresach, rzutuje na ocenę danego uchybienia w płatności i ma znaczenie dla rozstrzygnięcia w sprawie. Nawet bowiem nieznaczne, bo jednodniowe opóźnienie nie jest automatycznie uzasadnionym przypadkiem skutkującym wyrażeniem zgody na opłacenie składki na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe po terminie15.
Ogólnie jako przyczyny uzasadniające wyrażenie takiej zgody wymienia się w judykaturze: chorobę, wypadek losowy, brak środków pieniężnych wywołany czynnikami niezależnymi od ubezpieczonego, siłę wyższą czy też inne okoliczności, które obiektywnie wyjaśniają, dlaczego zapłata składek w terminie była niemożliwa albo niezapłacenie ich w terminie było niezależne od woli ubezpieczonego, a samo niezapłacenie składek w terminie nie było spowodowane tylko zaniedbaniem (brakiem staranności) ubezpieczonego.
Ocena zachowania osoby prowadzącej pozarolniczą działalność gospodarczą, w kontekście przyczyn opóźnienia w zapłacie składki na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe, powinna być jednak dokonana z uwzględnieniem zawodowego i profesjonalnego miernika staranności. Błahy powód nie usprawiedliwia zatem nawet krótkiego (jednodniowego) opóźnienia. W przypadku zaskarżenia negatywnej decyzji organu rentowego badaniu podlegają wszystkie okoliczności, także dotyczące przebiegu ubezpieczenia16.
Reasumując, z analizy orzeczeń, w których odniesiono się do problematyki wyrażenia przez organ rentowy zgody na opłacenie składki na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe po terminie, wynika, że art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. nie powinien być traktowany z nadmiernym rygoryzmem – w tym znaczeniu, że niejako automatycznie prowadzi do wyłączenia z ubezpieczenia, bez względu na okoliczności. Przepis ten nie wymaga, aby dany przypadek był wyjątkowy i szczególnie uzasadniony, a przez przypadek uzasadniony rozumieć należy taki, który obiektywnie usprawiedliwia i tłumaczy, dlaczego składka nie została należycie opłacona17. Trzeba zatem wziąć pod uwagę te szczególne wypadki, gdy z przyczyn niezależnych od ubezpieczonego w danym miesiącu uiszczenie składki nie następuje. Jest to tym bardziej uzasadnione, gdy niedopatrzenie to zostaje naprawione, nie ma ono charakteru działania specjalnego, mającego niejako „oszukać” system ubezpieczeń społecznych18.
Przypisy
1 Tekst jednolity Dz.U. z 2022 r. poz. 1009, dalej: ustawa z dnia 13 października 1998 r.
2 Na mocy art. 1 pkt 4 lit. c tiret drugie ustawy z dnia 24 czerwca 2021 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. poz. 1621.
3 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 10 lutego 2022 r., III UZP 10/21.
4 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 12 kwietnia 2022 r., III AUa 1355/20.
5 III UZP 10/21.
6 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 maja 2012 r., I UK 408/11, LEX nr 1214550.
7 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 stycznia 2016 r., I UK 35/15; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 sierpnia 2001 r., II UKN 518/00, OSNP 2003, nr 10, poz. 257.
8 II USKP 66/21, http://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/OrzeczeniaHTML/ii%20uskp%2066-21.docx.html, dostęp: 23.09.2022.
9 Por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 22 lipca 2015 r., III AUa 387/15.
10 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 21 kwietnia 2015 r., III AUa 943/14, LEX nr 1747276; wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 31 lipca 2014 r., III AUa 1960/13, LEX nr 1509067.
11 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 25 września 2013 r., III AUa 1844/12.
12 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 11 czerwca 2015 r., III AUa 921/14.
13 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 19 marca 2015 r., III AUa 380/14, LEX nr 1667619.
14 Zob. uzasadnienie ww. wyroku Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie.
15 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 12 kwietnia 2022 r., III AUa 1355/20; wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 6 maja 2016 r., III AUa 2104/15.
16 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 6 października 2021 r., III AUa 301/21. Por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 13 kwietnia 2017 r., I UK 144/16; z dnia 19 stycznia 2016 r., I UK 35/15.
17 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 21 kwietnia 2015 r., III AUa 943/14, LEX nr 1747276.
18 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 stycznia 2016 r., I UK 35/15.
Mariusz Kuśmierczyk
Radca prawny, nr wpisu WA-9433.
