Jeśli kary umowne mają związek z prowadzoną przez podatnika działalnością gospodarczą, to co do zasady przy określaniu momentu powstania przychodu podatkowego zastosowanie znajdzie art. 12 ust. 3e ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. Datą powstania przychodu będzie więc dzień otrzymania zapłaty.
Potrącenie jest zatem bez wątpienia jedną z form uregulowania (wykonywania) zobowiązania (zapłaty), skutkującą powstaniem przychodu podatkowego w wysokości umorzonego (potrąconego) zobowiązania.
Stosownie do art. 499 kc potrącenia dokonuje się przez oświadczenie złożone drugiej stronie. Oświadczenie ma moc wsteczną od chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe.
Jeżeli zatem spełnione są przesłanki, wynikające z art. 498 kc, od których ustawa uzależnia potrącenie, wierzyciel uzyskuje możliwość dokonania potrącenia (powstaje stan potrącalności), z której może skorzystać składając stosowne oświadczenie. Zgodnie z art. 499 zd. 1 kc, potrącenie następuje przez jednostronną czynność prawną jednego z wzajemnych wierzycieli.
Oświadczenie staje się skuteczne dopiero z chwilą, gdy doszło do wierzyciela wzajemnego w taki sposób, że ten mógł zapoznać się z jego treścią (art. 61 kc). Skutek ten ma jednak – w myśl art. 499 zd. 2 tej ustawy – moc wsteczną.
Z przytoczonych powyżej uregulowań wynika, że potrącenie wzajemnych świadczeń dwóch podmiotów jest dokonywane poprzez oświadczenie złożone przez jednego z wierzycieli drugiemu wierzycielowi, skutkiem czego obie wierzytelności umarzają się wzajemnie do wysokości wierzytelności niższej. Potrącenie nie następuje zatem automatycznie, konieczne jest złożenie oświadczenia swojemu wierzycielowi o potrąceniu (w dowolnej formie). Oświadczenie ma moc wsteczną od chwili, od kiedy potrącenie stało się możliwe.
Dla określenia momentu uzyskania przychodu podatkowego w wyniku potrącenia kary umownej znajdzie zastosowanie art. 499 kc.
Zatem należy wskazać, że potrącenie jest formą uregulowania zobowiązania (zapłatą) skutkującą powstaniem przychodu podatkowego na gruncie ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych na podstawie art. 12 ust. 3e tej ustawy. Przychód należy zatem rozpoznać – mając na uwadze treść art. 499 kc – z chwilą złożenia oświadczenia o potrąceniu.
