Wykładnia użytego w art. 83a ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych zwrotu „mają wpływ na to prawo lub zobowiązanie”

W niniejszym artykule autor przedstawia wyrok Sądu Apelacyjnego (SA) w Rzeszowie z dnia 28 grudnia 2022 r. (III AUa 507/20).

Zgodnie ze stanem faktycznym sprawy rozpatrywanej przez SA w Rzeszowie Prezes Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (Prezes KRUS) wydał decyzję, w której stwierdził ustanie ubezpieczenia społecznego w stosunku do ubezpieczonego. Z kolei w uzasadnieniu faktycznym decyzji rolniczy organ rentowy zaznaczył, że wydanie owej decyzji jest skutkiem wpływu do placówki Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS) dokumentów potwierdzających prowadzenie przez ubezpieczonego pozarolniczej działalności gospodarczej w okresie od dnia 25 marca 1992 r. do dnia 31 grudnia 2000 r. i równocześnie gospodarstwa rolnego o powierzchni powyżej 1 ha przeliczeniowego, jak również jest skutkiem wszczętego następnie postępowania wyjaśniającego, w którego wyniku stwierdzono, że w świetle przepisów ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników¹, w brzmieniu obwiązującym do dnia 31 grudnia 1996 r., wnioskodawca nie miał możliwości wyboru ubezpieczenia i we wskazanym w decyzji okresie winien podlegać wyłącznie ubezpieczeniu z tytułu prowadzonej pozarolniczej działalności gospodarczej.

Ubezpieczony odwołał się od powyższej decyzji Prezesa KRUS do Sądu Okręgowego. Domagał się jej zmiany przez potwierdzenie podlegania ubezpieczeniom społecznym rolników w pełnym zakresie także w okresie wskazanym w zaskarżonej decyzji. Zarzucił, że pozbawienie go tego ubezpieczenia po przeszło 20 latach opłacania przez niego składek jest dla niego krzywdzące, bo pozbawia go prawa do wcześniejszego uzyskania uprawnień emerytalnych, a jednocześnie prowadzona przez niego pozarolnicza działalność gospodarcza w zakresie usług tartacznych miała zawsze charakter uboczny, przynosiła też niewielkie dochody, przy czym o tym fakcie byli powiadomieni ubezpieczyciel i Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS).

Sąd I instancji, który dokonał oceny prawnej sprawy, uznał żądanie ubezpieczonego za nieuzasadnione, a zaskarżoną decyzję Prezesa KRUS za trafną i odpowiadającą prawu. Podzielił stanowisko pozwanego organu rentowego, że obowiązujące do dnia 31 grudnia 1996 r. przepisy ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. nie przewidywały możliwości wyboru ubezpieczenia w sytuacji prowadzenia przez rolnika pozarolniczej działalności gospodarczej, tak więc w tym okresie przy takim zbiegu tytułów do ubezpieczeń wnioskodawca winien podlegać wyłącznie ubezpieczeniu w ZUS z tytułu działalności gospodarczej. Dopiero z dniem 1 stycznia 1997 r., wskutek noweli ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. dokonanej ustawą z dnia 12 września 1996 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników², dzięki dodaniu art. 5a zaistniała możliwość wyboru ubezpieczenia rolniczego przez rolnika prowadzącego pozarolniczą działalność gospodarczą, dlatego też najwcześniej od tej daty odwołujący się mógł pozostać w systemie ubezpieczenia społecznego rolników.

SA w Rzeszowie nie zgodził się ze stanowiskiem sądu I instancji i podzielił argumentację ubezpieczonego. Jakkolwiek bowiem nie może budzić wątpliwości, że w świetle przepisów ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. obowiązujących w momencie podjęcia przez ubezpieczonego pozarolniczej działalności gospodarczej nie mógł on pozostać w systemie zabezpieczenia społecznego rolników, to jednocześnie – jak wielokrotnie podkreślał Sąd Najwyższy (SN) w swoich orzeczeniach³ – prokonstytucyjna wykładnia użytego w art. 83a ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych⁴ (tu w związku z art. 52 ust. 1 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r.) zwrotu „mają wpływ na to prawo lub zobowiązanie” musi zakładać granicę, poza którą nowe dowody czy ujawnione okoliczności przestają mieć wpływ na to prawo lub zobowiązanie nawet w przypadku decyzji deklaratoryjnych. Granicę tę wyznacza zaś test proporcjonalności, odnoszący się do zasady proporcjonalności przewidzianej w europejskiej Konwencji praw człowieka i podstawowych wolności, w art. 1 Protokołu Nr 1⁵. Tym samym każdy przypadek usuwania przez organy rentowe, po wielu latach ubezpieczenia, ochrony ryzyk ubezpieczeniowych w danym reżimie (w rozpatrywanej sprawie polegało to na stwierdzeniu, że wnioskodawca nie podlega ubezpieczeniom społecznym rolników) wymaga od sądu ubezpieczeń społecznych przeprowadzenia tego rodzaju testu i dopiero jego wynik może rzutować na końcową ocenę prawną sprawy.

SA w Rzeszowie podkreślił, że co prawda sąd I instancji powyższego bezzasadnie zaniechał, niemniej jednak SA – jako sąd in meriti rozpoznający sprawę niejako na nowo⁶ – jest uprawniony do konwalidowania tego uchybienia w postępowaniu odwoławczym, jest też w tym przedmiocie w pełni kompetentny, zważywszy na zgromadzony materiał dowodowy, jakkolwiek w opisanym zakresie w zdecydowany sposób pominięty przez sąd I instancji.

Zdaniem SA w Rzeszowie, w ślad za stanowiskiem skarżącego, należy potwierdzić, że z treści zaświadczenia o wpisie do ewidencji działalności gospodarczej jednoznacznie wynikało, że jego odpis miał zostać przesłany m.in. do właściwego organu rentowego, gdy tymczasem ten organ rentowy nie podjął jakichkolwiek działań. Równocześnie w aktach rolniczego organu rentowego, poza kartą ewidencyjną ubezpieczonego, nie zalega żadna decyzja KRUS dotycząca podlegania przez ubezpieczonego obowiązkowi ubezpieczenia społecznego rolników, zawierająca stosowne pouczenie o warunkach tego ubezpieczenia (w tym więc i o tym, że z chwilą podjęcia działalności gospodarczej ubezpieczenie to ustaje), jak też o obowiązku informowania rolniczego organu rentowego o każdej okoliczności mającej wpływ na ten tytuł ubezpieczenia (jedyną decyzją jest ta z dnia 11 października 2019 r. zaskarżona w niniejszym postępowaniu, stwierdzająca ustanie ubezpieczenia społecznego rolników względem wnioskodawcy). Tym samym w sytuacji z jednej strony bezczynności ZUS po zarejestrowaniu przez ubezpieczonego działalności gospodarczej, nadto kiedy miał on zapewnienie, że ten organ rentowy został powiadomiony o powyższym fakcie przez organ rejestrujący, z drugiej zaś strony bezproblemowego uiszczania przez niego nadal, i to przez wiele lat, składek do KRUS mógł on pozostawać w uzasadnionym przekonaniu, że prowadzenie pozarolniczej działalności gospodarczej nie stroi na przeszkodzie ubezpieczeniu rolniczemu.

SA w Rzeszowie podkreślił, że w aktach rolniczego organu rentowego brak jest jakiegokolwiek dokumentu, w którym odwołujący się miałby zataić fakt prowadzenia działalności gospodarczej. Jednocześnie, jak wynika z materiału dowodowego zgromadzonego przez organ rentowy w prowadzonym przez niego postępowaniu wyjaśniającym w sprawie wnioskodawcy (akta ZUS dołączone do sprawy jako akta związkowe), prowadzona przez ubezpieczonego pozarolnicza działalność gospodarcza w zakresie usług tartacznych miała charakter uboczny i drugorzędny w stosunku do działalności rolniczej. Nadto nie była prowadzona w sposób ciągły, a w końcu przynosiła minimalne przychody. Powyższe wynika wprost z treści zeznań wnioskodawcy, zapisów z księgi ewidencji przychodów i zakupów uwidaczniających regularne kilkumiesięczne w każdym roku przerwy w prowadzeniu działalności (głównie w miesiącach letnich przypadających na wzmożony okres prac polowych) oraz przychody rzędu zaledwie kilkuset złotych. Odnotować przy tym należy, co wynika z karty ewidencji ubezpieczonego, że wnioskodawca posiadał w tym czasie gospodarstwo rolne o powierzchni 2,21 ha, tj. 1,81 ha przeliczeniowego.

W tym stanie rzeczy można mieć wręcz wątpliwość, czy prowadzona przez niego pozarolnicza działalność była działalnością gospodarczą w rozumieniu wówczas obowiązującego art. 2 ustawy z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej⁷, rodzącą tytuł ubezpieczeń z art. 6 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia 13 października 1998 r. Co więcej, wątpliwość tę zdawał się podzielać sam organ rentowy, na co wskazuje treść skierowanego przez niego do KRUS pisma, w którym podkreśla się brak dokumentów potwierdzających prowadzenie przez odwołującego działalności gospodarczej.

Jednocześnie nie można nie zauważyć, co podkreślał skarżący w treści odwołania, że pozbawienie go ubezpieczenia społecznego rolników za okres wskazany w zaskarżonej decyzji oznacza odebranie mu uprawnienia do wcześniejszej emerytury rolniczej (art. 19 ust. 2 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r.), niezależnie od tego, że problematyczny byłby także zwrot na jego rzecz nadpłaconych składek.

Na koniec SA w Rzeszowie zwrócił uwagę na to, że gdyby pozwany rolniczy organ rentowy, wydając zaskarżoną decyzję, chciał działać do końca zgodnie z prawem, to nie było podstaw do ograniczenia okresu ustania ubezpieczenia społecznego rolników względem wnioskodawcy do dnia 31 grudnia 1996 r., ponieważ stosownie do art. 2 ustawy z dnia 12 września 1996 r. winien był on złożyć KRUS oświadczenie, że chce podlegać temu ubezpieczeniu, a z oczywistych względów tego oświadczenia nie złożył. Przy czym w utrwalonym orzecznictwie tak SN, jak i sądów powszechnych przyjmowało się, że oświadczenie to nie może być złożone w sposób dorozumiany poprzez samo opłacenie składek⁸.

Reasumując, w ocenie SA w Rzeszowie zastosowanie względem ubezpieczonego rygoru ustania z mocy prawa jego rolniczego tytułu ubezpieczeń społecznych, po wielu latach opłacania składek, prowadziłoby do nałożenia na niego nieproporcjonalnie drastycznej sankcji, w szczególności wobec niezawinionego uchybienia ubezpieczonego, który – jak wykazano powyżej – w dobrej wierze mógł być przekonany, że raz uzyskane uprawnienie do podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników nie zostanie przerwane podjęciem działalności gospodarczej.

 

Przypisy

¹     Tekst jednolity Dz.U. z 2022 r. poz. 933 ze zm., dalej: ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r.

²     Dz.U. Nr 124, poz. 585, dalej: ustawa z dnia 12 września 1996 r.

³     Zob. np. wyroki: z dnia 25 października 2016 r., I UK 386/15, LEX nr 2169474; z dnia 5 sierpnia 2020 r., I UK 37/19, OSNP 2021, nr 5, poz. 54.

⁴     Tekst jednolity Dz.U. z 2022 r. poz. 1009 ze zm., dalej: ustawa z dnia 13 października 1998 r.

⁵     Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2, Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284.

⁶     Por. mająca moc zasady prawnej uchwała siedmiu sędziów SN z dnia 23 marca 1999 r., III CZP 59/98, OSNC 1999, nr 7-8, poz. 124.

⁷     Dz.U. Nr 41, poz. 324 ze zm.

⁸     Por. wyrok SN z dnia 12 lutego 2009 r., III UK 68/08, OSNP 2010, nr 17-18, poz. 219; wyrok SA w Rzeszowie z dnia 18 grudnia 2012 r., III AUa 951/12, LEX nr 1246836.

 

 

Wróć do spisu treści serwisu