Często powielanym mitem jest to, że osoby prowadzące tzw. działalność nierejestrowaną, o której mowa w art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 6 marca 2018 r. Prawo przedsiębiorców (Dz.U.2023.221) – dalej: „p.p.”, nie podlegają pod obowiązek ubezpieczenia społecznego. Niniejsze stwierdzenie częściowo pokrywa się z prawdą. Osoby wykonujące taką działalność nie posiadają bowiem statusu osób prowadzących działalność gospodarczą w rozumieniu art. 3 p.p., która w myśl art. 6 ust. 1 pkt 5 w zw. z art. 8 ust. 6 pkt 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U.2022.1009) – dalej: „u.s.u.s.” stanowi jeden z tytułów przymusowego ubezpieczenia emerytalnego i rentowego. Tym niemniej w dwóch przypadkach osoba prowadząca działalność nierejestrowaną będzie obowiązana zapłacić składki ZUS od uzyskanych przychodów. Pierwszym jest sytuacja, gdy na podstawie art. 7 u.s.u.s. osoba ta wystąpi o dobrowolne objęcie ubezpieczeniem. Drugim jest realizacja umów, o których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 4 u.s.u.s., czyli: umowy agencyjnej, umowy zlecenia albo innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z ustawą z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U.2020.1360) – dalej: „k.c.” stosuje się przepisy dotyczące zlecenia. Ten przypadek jest szczególnie istotny, ponieważ zawarcie tych umów możne nastąpić nie zupełnie świadomie, to znaczy strony mogą nie zdawać sobie sprawy z kwalifikacji ich stosunku prawnego, podczas gdy ten jest determinowany przez postanowienia umowy oraz okoliczności faktyczne.
Warto tutaj zwrócić uwagę, że choć instytucja działalności nierejestrowanej ma na celu wsparcie drobnej przedsiębiorczości, to ze względu na stosunkowo niski limit przychodów jej beneficjentami są przede wszystkim usługodawcy oferujący wykonanie prac (np. korepetytorzy, czy opiekunki dla dzieci). Osoby te de iure wykonują dane prace na podstawie – najczęściej ustnych – umów, do których znajdują zastosowanie przepisy o zleceniu (zob. art. 734-751 k.c.). W konsekwencji stosownie do art. 6 ust. 1 pkt 4 u.s.u.s. pozostają objęte obowiązkiem ubezpieczenia emerytalnego i rentowego. Pogląd ten podziela Centrala ZUS m.in. w piśmie z dnia 24 lipca 2018 r. (nr DI/100000/43/822/2018),
Powyższe łączy się z szeregiem obowiązków spoczywających na płatnikach składek. Z punktu widzenia przepisów dotyczących ubezpieczeń społecznych klienci osób wykonujących prace w ramach działalności nierejestrowanej są zleceniodawcami, co oznacza że są płatnikami składek w rozumieniu art. 4 pkt 2 lit. 2 u.s.u.s., dlatego zgodnie z art. 36 ust. 2 i art. 43 ust. 1 u.s.u.s. powinni złożyć zgłoszenia do ZUS oraz na podstawie art. 46 ust. 1 u.s.u.s. obliczyć, potrącić, rozliczyć i opłacić należne składki zleceniobiorcy. Za uchybienie tym obowiązkom przewidziano karę grzywny do 5000 zł (art. 98 u.s.u.s.). Osobną kwestią jest możliwość rozpoznania nieprawidłowości przez organy administracji publicznej. Może do tego dojść m.in. na skutek wymiany informacji między ZUS, a organami podatkowymi, jeżeli prowadzący działalność niezarejestrowaną wykaże w deklaracji podatkowej dochody z tego źródła.
