Instytucja czynnego żalu w Kodeksie karnym skarbowym

Wobec sprawców przestępstw lub wykroczeń skarbowych stosowane są dotkliwe sankcje karne. W pewnych ściśle określonych przez prawo sytuacjach popełniony delikt skarbowy nie musi jednak prowadzić do poniesienia odpowiedzialności. Takie odstępstwo jest umotywowane przekonaniem, że dla skuteczności ochrony dóbr istotnych dla ogólnego bezpieczeństwa nie jest wystarczające samo operowanie sankcjami karnymi¹, ale także jest potrzebne korzystanie z konstrukcji prawnych motywujących sprawców czynów zabronionych do zachowań zmierzających do odstąpienia od naruszania dóbr prawnych oraz naprawienia wyrządzonej już szkody. Część przedstawicieli doktryny przyjmuje, że uzasadnieniem istnienia takiej konstrukcji, która ma łagodzić odpowiedzialność karną skarbową, jest polityka kryminalna².

 

1. Uwagi ogólne

 

Konsekwencję popełnienia przez sprawców przestępstw stanowi konieczność zastosowania wobec nich sankcji karnej. W Kodeksie karnym skarbowym³ rozdział poświęcony zaniechaniu ukarania sprawcy został wprowadzony już na samym początku, przed tradycyjnymi środkami reakcji karnej na czyny zabronione, co stanowi innowacyjne podejście do tej problematyki, eksponujące rangę instytucji zaniechania ukarania sprawcy. Rozwiązanie konfliktu społecznego następuje wskutek wyrównania w całości lub w części uszczerbku finansowego, który pojawia się po stronie Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub Unii Europejskiej. W ten sposób ustawodawca przesunął punkt ciężkości polityki kryminalnej z karania na rozwiązywanie konfliktu społecznego, co służy realizowaniu zasady ekonomiki procesowej, ponieważ skuteczne zastosowanie omawianej instytucji powoduje, że wyeliminowana zostaje konieczność przeprowadzenia postępowania wykonawczego⁴.

W prawie karnym skarbowym została przewidziana instytucja czynnego żalu, która rozumiana jest jako dążenie sprawcy czynu zabronionego do tego, żeby naprawić szkodę, jaką wyrządził, lub też do zapobiegania skutkom jego postępowania. Wskutek zastosowania czynnego żalu możliwe jest złagodzenie konsekwencji wiążących się z popełnionym przez sprawcę czynem karalnym⁵.

Instytucja czynnego żalu stanowi zatem rozwiązanie istotne z punktu widzenia represji karnej, efektywnie zwalczające przestępczość skarbową. Wspiera pozytywne motywacje obywateli przez konieczność wyrównania przez sprawcę przestępstwa lub wykroczenia skarbowego należności publicznoprawnych, które zostały uszczuplone. Obejmuje wszystkie przestępstwa i wykroczenia skarbowe, przy czym dla korzystania z niej nie ma znaczenia waga naruszonego dobra chronionego przez prawo⁶. Stosowanie instytucji czynnego żalu powoduje, że nie zostaje wszczęte postępowanie karne skarbowe wobec sprawcy czynu zabronionego ani nie prowadzi się wobec niego takiego postępowania⁷.

 

2. Istota instytucji czynnego żalu

 

Czynny żal polega na ujawnieniu przez sprawcę faktu popełnienia przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego oraz osób, które współdziałały w ich popełnieniu, wraz z obowiązkiem uiszczenia uszczuplonej należności publicznoprawnej. Specyficzny charakter przestępstw i wykroczeń skarbowych wyraża się w szczególności tym, że w razie ich popełnienia zagrożonym dobrem przede wszystkim jest interes finansowy. Postępowanie karne skarbowe ma na celu nie tylko wykrycie i ukaranie sprawcy czy wykonanie zadań postępowania karnego w walce z przestępczością, ale także dbałość o to, by udało się zapewnić wyrównanie powstałego uszczerbku finansowego. Ustawodawca realizuje ten cel poprzez dążenie do bezwzględnego ukarania sprawcy⁸.

Podstawą zastosowania tej instytucji jest wzgląd na konieczność zapewnienia ochrony interesu finansowego podmiotu publicznoprawnego, który nie tyle jest zainteresowany tym, żeby ukarać sprawcę, ile jak najszybszym uzyskaniem należnych mu środków finansowych z tytułu daniny publicznej, przy jak najmniejszych kosztach. Państwo zrezygnuje z karania sprawcy wtedy, gdy uzna, że pewne jest to, że uszczuplona należność finansowa zostanie wyrównana. Jeżeli Skarb Państwa nie poniesie żadnego uszczerbku finansowego, to nie pojawi się wówczas faktyczna potrzeba zastosowania represji karnej. Sprawcę do zejścia z drogi przestępczej ma zachęcić przyrzeczona z góry przez ustawodawcę całkowita bezkarność. O tym, czy karalność zostanie zniesiona, czy nie, zadecyduje fakt cofnięcia się sprawcy z drogi przestępczej po popełnionym czynie zabronionym. Klauzula bezkarności stanowi swego rodzaju „nagrodę” dla sprawcy za wystąpienie z czynnym żalem.

 

3. Współdziałający w popełnieniu czynu zabronionego

 

Instytucja czynnego żalu realizuje istotne zadanie w postaci ujawnienia grup przestępczych dokonujących przestępstw skarbowych. Zagwarantowana sprawcy bezkarność ma stanowić cenę za zdemaskowanie sprawców czynów karnych skarbowych, zneutralizowanie grup i związków przestępczych, odzyskanie należności, które zostały utracone, oraz zaoszczędzenie sił i środków wiążących się z ujawnieniem czynów zabronionych, prowadzeniem postępowania karnego skarbowego oraz z przymusowym egzekwowaniem uszczuplonej należności publicznoprawnej.

Przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe może zostać popełnione przez więcej niż jedną osobę. Wówczas z instytucji czynnego żalu może skorzystać tylko ta z nich, która pierwsza zawiadomiła organ ścigania o popełnionym czynie. Jeżeli jednak dojdzie do jednoczesnego, wspólnego zawiadomienia kilku współdziałających w popełnionym czynie zabronionym osób, to z dobrodziejstwa czynnego żalu mogą skorzystać wszyscy zawiadamiający⁹.

Problematyczna okazuje się jednak sytuacja, w której kolejne osoby występujące z czynnym żalem nie wiedziały o tym, że pierwszy ze współsprawców złożył już zawiadomienie o popełnionym czynie zabronionym oraz ujawnił wszystkie jego istotne okoliczności. Sąd Najwyższy stoi w tej kwestii na stanowisku, że ocena tego, czy zawiadamiający skutecznie powiadomił o czynie zabronionym, zależy od jego subiektywnego przekonania na temat wiedzy posiadanej w tym zakresie przez organ ścigania. W tym miejscu należy jednak zauważyć, że przyjęta przez Sąd Najwyższy¹⁰ teza nie znajduje uzasadnienia w Kodeksie karnym skarbowym, z którego wynika, iż zawiadomienie jest bezskuteczne, jeżeli zostało złożone w czasie, kiedy organ ścigania miał już wyraźnie udokumentowaną wiadomość o popełnieniu przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego. Nie ma przy tym znaczenia świadomość sprawcy w kwestii tego, że organ posiadał już konkretną informację o popełnionym przez niego czynie zabronionym. Jeżeli zatem zawiadamiający, pozostając w błędzie, sądzi, że ujawnia swój czyn, gdy organ ścigania nie ma jeszcze wyraźnie udokumentowanej informacji na jego temat, choć w rzeczywistości jest inaczej, to organ jest zobowiązany do tego, żeby powiadomić go o tym fakcie oraz udokumentować, że zaistniała już czynność wykluczająca możliwość skorzystania z czynnego żalu.

Dla skuteczności zastosowania omawianej instytucji konieczne jest ujawnienie wszystkich okoliczności popełnionego czynu (zakres i rodzaj podanych informacji). Muszą one stanowić dla organów istotne źródło, które pozwoli na postawienie zarzutów innym sprawcom bądź też pozwoli ustalić inne ważne fakty prowadzące do wyjaśnienia całej sprawy. Niezbędne jest zatem wskazanie każdego ze współsprawców popełnionego czynu. Ma to doprowadzić do sytuacji, w której wszyscy sprawcy zostaną wykryci, poznane zostaną szczegóły sprawy, sprawcom zostaną przedstawione zarzuty, a w konsekwencji zostaną oni ukarani. Sprawca pomijający pewne informacje może w efekcie znaleźć się w mniej korzystnym dla siebie położeniu z uwagi na możliwość ich ujawnienia przez współsprawców w toku dalszego postępowania w sprawie. Mogą oni bowiem przedstawić fakty w sposób odmienny, aniżeli przedstawił je sprawca, co może zostać odebrane jako próba zatajenia czy przeinaczenia pewnych faktów przez jednego ze sprawców¹¹.

 

4. Czas dokonania zawiadomienia

 

Skuteczność składanego zawiadomienia wiąże się z czasem, w jakim zostaje ono złożone. Oprócz opisanej powyżej sytuacji, odnoszącej się do wyraźnie udokumentowanej wiadomości o popełnieniu przestępstwa lub wykroczenia skarbowego, zawiadomienie nie wywoła również skutków, jeżeli zostanie złożone już po rozpoczęciu przez organ ścigania czynności służbowych, w szczególności przeszukania, czynności sprawdzających czy kontroli, która zmierzałaby do ujawnienia czynu. Dotyczy to przede wszystkim czynności służbowych podejmowanych przez inspektorów kontroli skarbowej i funkcjonariuszy urzędu skarbowego¹². Stanowi to okoliczność rozszerzającą zakres przesłanki omówionej powyżej na przedpole posiadania przez organy ścigania wyraźnie udokumentowanych wiadomości o fakcie popełnienia czynu zabronionego. Oznacza to, że czynny żal nie będzie mógł zostać zastosowany, jeżeli wystąpi prawdopodobieństwo, iż ujawniony został już taki czyn, co aktualizuje się w momencie podjęcia czynności służbowych.

Z przepisu wynika, że taka kontrola musi mieć na celu ujawnienie czynu. W związku z tym możliwe jest skuteczne zgłoszenie czynnego żalu w trakcie kontroli, której cel jest inny niż wspomniane ujawnienie czynu. Zawiadamiający musi jednak się liczyć z pojawiającym się wówczas ryzykiem – powinien mieć on pewność, że kontrola ta nie służy do ujawnienia popełnionego przestępstwa lub wykroczenia skarbowego, a organ ścigania nie posiada wyraźnie udokumentowanej wiadomości o czynie, o którym zawiadamiający chce go powiadomić¹³.

 

5. Konsekwencje wniesienia czynnego żalu

 

Dla instytucji czynnego żalu nie są istotne pobudki i motywy, jakimi kierowała się osoba, która zdecydowała się zawiadomić organ. Może ona zatem kierować się skruchą czy jedynie strachem przed karą, co z punktu widzenia ustawodawcy, a w konsekwencji także organu, nie ma żadnego znaczenia. Po stronie sprawcy pojawia się jedynie obowiązek bycia świadomym tego, że popełnił on czyn oraz musi działać w celu ujawnienia go organowi powołanemu do ścigania.

Bezkarność sprawcy wiążąca się z zastosowaniem omawianej instytucji nie powoduje, że sam fakt popełnienia czynu zabronionego zostaje anulowany. Nie stanowi to zatem okoliczności wyłączającej bezprawność czynu (kontratypu) czy okoliczności, która wyłączyłaby winę. To, że karalność zostanie uchylona, następuje bowiem z mocy samego prawa. Jest to obligatoryjne oraz nie zależy od uznania albo zgody organu procesowego, nie stanowi więc odstępstwa od wymierzenia kary.

Korzystający z czynnego żalu może zostać powołany w charakterze świadka w postępowaniu toczącym się w sprawie innych współuczestników czynu, o których doniósł, a sam nie podlegać karze. Można go zatem uznać za swoistego „świadka koronnego”, co do którego proces nie będzie się skutecznie toczył, ale który dostarczył dowody przeciwko pozostałym uczestnikom czynu zabronionego. Nie pojawia się przy tym konieczność sięgania przez organ do ustawy z dnia 25 czerwca 1997 r. o świadku koronnym¹⁴. Nie skorzysta on zatem z innych przywilejów, do których zaliczyć można m.in. program ochrony świadka.

Organ postępowania przygotowawczego po tym, jak otrzyma zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa lub wykroczenia skarbowego, jest zobowiązany do tego, żeby zakreślić składającemu zawiadomienie termin na uiszczenie w całości wymagalnej należności publicznoprawnej, uszczuplonej wskutek popełnionego czynu zabronionego, jeżeli wpłata nie została już wcześniej dokonana.

W przypadku gdy organ podatkowy nie uzna czynnego żalu, dojdzie wówczas do wszczęcia postępowania karnego skarbowego. Sąd jednak oceni, czy mimo że organ ścigania nie uznał czynnego żalu, sprawca skutecznie skorzystał z tej instytucji, co w konsekwencji może oznaczać umorzenie postępowania¹⁵.

 

6. Uwagi końcowe

 

Instytucja czynnego żalu pozwala zapewnić sprawcy przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego bezkarność, kiedy zdecyduje się on na ujawnienie przed organem ścigania całej prawdy o popełnionym czynie zabronionym i okolicznościach, w jakich został on popełniony, a jeżeli nie popełnił go sam, także o wszystkich znanych mu osobach biorących udział w popełnieniu czynu. Sprawca musi ujawnić te okoliczności, które przyczynią się do wyjaśnienia całego zachowania zarówno jego, jak i osób z nim współdziałających. Brak jest jednak mierników pozwalających na określenie ścisłego znaczenia „istotności” okoliczności, jakie ma ujawnić sprawca¹⁶. Sprawca musi także ujawnić wszystkie osoby, które z nim współdziałały, co w licznych przypadkach stanowi jedyną realną szansę na to, że zostaną wykryci pozostali sprawcy oraz mechanizmy popełnionego przestępstwa lub wykroczenia skarbowego.

Należy zwrócić uwagę na to, że współdziałanie nie jest pojęciem tożsamym ze współsprawstwem. Zakres denuncjacji współdziałających może bowiem dotyczyć każdej osoby, która brała udział w popełnionym czynie, bez względu na odgrywaną w nim rolę. Współdziałającym może być zatem współsprawca, sprawca kierowniczy, podżegacz czy pomocnik. Niezawiadomienie o nawet jednym ze współdziałających powoduje niemożność korzystania z omawianej instytucji.

Kodeks karny skarbowy przewiduje ponadto warunek fiskalny zastosowania czynnego żalu w postaci uiszczenia uszczuplonej należności publicznoprawnej. Warunek ten został sformułowany bezosobowo, co w konsekwencji oznacza, że nie tylko sprawca musi go spełnić.

 

Przypisy

¹     J. Sawicki, Znaczenie czynnego żalu w prawie karnym skarbowym, „Prokuratura i Prawo” 2013, nr 6, s. 32.

²     K. Rzeczkowska, Czy można uniknąć odpowiedzialności karnej skarbowej? Kilka uwag o instytucji czynnego żalu, w: Prawo karne skarbowe – wybrane zagadnienia teorii i praktyki, R. Dziembowski, M. Pieńkowska, A. Opalska (red. nauk.), Olsztyn 2016, https://wpia.uwm.edu.pl/czasopisma/sites/default/files/uploads/KPP-Monografie/1/26-31.pdf, dostęp: 4.09.2021.

³     Ustawa z dnia 10 września 1999 r. – Kodeks karny skarbowy, tekst jednolity Dz.U. z 2021 r. poz. 408, dalej: Kodeks karny skarbowy.

⁴     F. Prusak, Kodeks karny skarbowy. Komentarz. Tom I. Komentarz do art. 1-53 k.k.s., Kraków 2006, s. 270-271.

⁵     I. Michalski, Komentarz do kodeksu karnego skarbowego, Warszawa 2000, s. 40.

⁶     T. Stępień, K. Stępień, Kodeks karny skarbowy z komentarzem, Bielsko-Biała 1999, s. 10.

⁷     S. Baniak, Prawo karne skarbowe, Warszawa 2006, s. 96.

⁸        A. Bartosiewicz, R. Kubacki, Zaniechanie ukarania sprawcy przestępstwa skarbowego, Warszawa 2003, s. 13-14.

⁹     Z. Siwik, Systematyczny komentarz do ustawy karnej skarbowej. Część ogólna, Wrocław 1993, s. 125.

¹⁰    Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 stycznia 2004 r., II KK 284/03; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 2003 r., V KK 176/02.

¹¹    A. Kiersnowska-Drzewiecka, Czynny żal jako instytucja umożliwiająca uniknięcie odpowiedzialności karnej skarbowej. Przesłanki wyłączające czynny żal, „Doradztwo Podatkowe – Biuletyn Instytutu Studiów Podatkowych” 2012, nr 9, s. 37.

¹²    J. Michalski, Komentarz do kodeksu karnego skarbowego. Tytuł I. Przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe, Warszawa 2000, s. 41.

¹³    J. Sawicki, Znaczenie czynnego żalu w prawie karnym skarbowym, „Prokuratura i Prawo” 2013, nr 6, s. 40-41.

¹⁴    Tekst jednolity Dz.U. z 2016 r. poz. 1197.

¹⁵    K. Rzeczkowska, dz. cyt.

¹⁶    L. Wilk, J. Zagrodnik, Kodeks karny skarbowy. Komentarz, Warszawa 2007, s. 80.

 

 

Wróć do spisu treści serwisu