Mechanizm skargi pauliańskiej

Skarga pauliańska (łac. actio pauliana) jest fundamentalnym instrumentem prawa cywilnego, uregulowanym w art. 527 i następnych KC. Jej celem jest ochrona wierzyciela w sytuacji, gdy dłużnik, działając ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, wyzbył się majątku na rzecz osoby trzeciej, a ta osoba trzecia uzyskała z tego korzyść majątkową, wiedząc o tym lub mogąc się dowiedzieć przy zachowaniu należytej staranności. Wierzyciel, który nie może zaspokoić się z majątku dłużnika, może żądać uznania takiej czynności za bezskuteczną wobec niego, co pozwala mu na egzekucję z tego majątku, mimo że formalnie należy on już do osoby trzeciej.

Przesłanki skuteczności skargi pauliańskiej są kumulatywne i obejmują:

1. Istnienie wierzytelności: Wierzytelność wierzyciela musi być realna i skonkretyzowana. Nie jest wymagane, aby była ona wymagalna w chwili dokonania zaskarżonej czynności, co pozwala na ochronę również przyszłych roszczeń.
2. Czynność prawna dłużnika: Dłużnik musiał dokonać czynności prawnej (np. sprzedaży, darowizny, ustanowienia zabezpieczenia, a nawet ugody sądowej), która pokrzywdziła wierzycieli. Pojęcie czynności prawnej jest interpretowane szeroko, obejmując zarówno czynności rozporządzające, jak i zobowiązująco-rozporządzające, a także czynności wyraźne i dorozumiane. Jednakże, czysto faktyczne działania (np. zniszczenie mienia) lub orzeczenia sądowe nie mogą być przedmiotem skargi pauliańskiej.
3. Pokrzywdzenie wierzyciela (niewypłacalność dłużnika lub jej pogłębienie): Wskutek zaskarżonej czynności dłużnik musiał stać się niewypłacalny albo stać się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności. Niewypłacalność w tym kontekście oznacza sytuację, w której aktywa dłużnika są niewystarczające na pokrycie jego długów, lub nie jest on w stanie na bieżąco regulować swoich zobowiązań. Sąd Najwyższy w uchwale z 19 marca 2025 r. (sygn. akt III CZP 9/24) precyzyjnie wskazał, że pokrzywdzenie wierzycieli zachodzi, gdy czynność doprowadziła do powstania lub zwiększenia nadwyżki pasywów nad aktywami dłużnika. Ocena ta dokonywana jest na chwilę zamknięcia rozprawy, a sąd nie bada możliwości zaspokojenia się wierzyciela ze zbytej nieruchomości. To oznacza, że nawet jeśli czynność nie doprowadziła do natychmiastowego pokrzywdzenia, ale skutek taki nastąpił w dalszej perspektywie, skarga może być skuteczna. To dynamiczne podejście do oceny stanu niewypłacalności znacznie rozszerza zakres czasowy, w którym wierzyciele mogą kwestionować transfery majątkowe, zapewniając bardziej elastyczną i skuteczną ochronę przed opóźnionymi konsekwencjami uszczuplania majątku.
4. Świadomość dłużnika o pokrzywdzeniu wierzyciela: Dłużnik musiał działać ze świadomością, że jego czynność pokrzywdzi wierzycieli. Nie jest wymagany zamiar pokrzywdzenia konkretnego wierzyciela; wystarczy ogólna świadomość negatywnego wpływu na możliwość zaspokojenia roszczeń.
5. Wiedza osoby trzeciej (beneficjenta korzyści) lub możliwość dowiedzenia się przy zachowaniu należytej staranności: Osoba trzecia, która uzyskała korzyść majątkową, musiała wiedzieć o świadomości dłużnika lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się o tym dowiedzieć.

Istotnym ułatwieniem dowodowym dla wierzyciela jest domniemanie prawne "bliskiego stosunku" (art. 527 § 3 KC). Jeżeli osoba trzecia, która uzyskała korzyść, pozostaje w "bliskim stosunku" z dłużnikiem, domniemywa się, że wiedziała o działaniu dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. To domniemanie przenosi ciężar dowodu na osobę trzecią, która musi wykazać, że mimo bliskich relacji nie wiedziała o zamiarze dłużnika. Pojęcie "bliskiego stosunku" jest interpretowane szeroko, obejmując nie tylko więzy rodzinne, ale także zażyłe relacje osobiste czy gospodarcze, nawet sporadyczne kontakty ekonomiczne, jeśli towarzyszy im bliska więź przyjacielska. W praktyce, gdy majątek jest przenoszony ze spółki zadłużonej do nowo utworzonej, a w zarządzie lub strukturze właścicielskiej obu podmiotów występują te same osoby lub ich bliscy, domniemanie to jest niemal automatycznie uruchamiane. To sprawia, że obrona przed skargą pauliańską w takich przypadkach staje się znacznie trudniejsza. Skarga pauliańska, choć nie jest bezpośrednim narzędziem do "przebijania zasłony korporacyjnej", funkcjonalnie osiąga podobny efekt, pozwalając wierzycielom na egzekucję z majątku formalnie należącego do nowego podmiotu, ignorując jego odrębną osobowość prawną dla celów zaspokojenia wierzytelności.

Skutki uznania czynności za bezskuteczną są względne – czynność jest bezskuteczna tylko wobec wierzyciela, który wniósł skargę. Pozwala to wierzycielowi na prowadzenie egzekucji z majątku, tak jakby nigdy nie wyszedł on z majątku dłużnika. Nawet jeśli osoba trzecia zbyła majątek dalej, może ona nadal zachować legitymację bierną w procesie pauliańskim.

Termin przedawnienia skargi pauliańskiej wynosi pięć lat od daty dokonania zaskarżonej czynności. Co istotne, liczy się on od daty dokonania czynności, a nie od momentu, w którym wierzyciel dowiedział się o działaniu dłużnika.