Niezmienny pobyt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej – wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 kwietnia 2023 r. (I USKP 60/22)

W niniejszym artykule autor przedstawia wyrok Sądu Najwyższego (SN) z dnia 25 kwietnia 2023 r. (I USKP 60/22¹).

SN w wyroku z dnia 25 kwietnia 2023 r. stwierdził, że za objęciem cudzoziemca ubezpieczeniami społecznymi przemawia „niezmienny” pobyt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (RP) w okresie realizacji podstawy ubezpieczenia. W szczególności odnosi się to do obywateli odległych od RP państw, którzy w czasie zatrudnienia w RP nie powracają regularnie do kraju pochodzenia np. w związku z dniami wolnymi od pracy.

SN nawiązał do ugruntowanego orzecznictwa i przyjął, że o podleganiu albo niepodleganiu cudzoziemca ubezpieczeniom społecznym w Polsce z tytułu aktywności rodzącej taki obowiązek nie decydują charakter dokumentu pobytowego, jakim legitymuje się cudzoziemiec, ani nawet długość owego pobytu, lecz okoliczność, czy w okresie prowadzenia działalności, stanowiącej tytuł do podlegania ubezpieczeniom społecznym, faktyczny pobyt na terytorium RP miał charakter stały, czy też czasowy. SN opowiedział się bowiem wyraźnie za tym, by o zastosowaniu art. 5 ust. 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych² decydowało to, gdzie w okresie wykonywania czynności stanowiących tytuł do podlegania ubezpieczeniom społecznym znajduje się centrum interesów życiowych i zawodowych danej osoby, co z kolei należy analizować z perspektywy sposobu realizacji działalności, z której wynika ustawowy obowiązek podlegania ubezpieczeniom społecznym³. W tym ujęciu stały pobyt, o którym mowa w art. 5 ust. 2 przywołanej ustawy, to pobyt niezmienny w okresie realizacji tytułu do podlegania ubezpieczeniom społecznym. Formalny status pobytu cudzoziemca na terytorium RP jest zatem nieistotny⁴.

Również w doktrynie prezentowane jest stanowisko, zgodnie z którym decydujące znaczenie dla rozstrzygnięcia kwestii, czy pobyt cudzoziemca na terytorium Polski ma stały charakter w rozumieniu art. 5 ust. 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r., ma ustalenie, gdzie (w którym kraju) znajduje się centrum jego interesów życiowych (w tym rodzinnych i zawodowych). Taka ocena jest każdorazowo uzależniona od konkretnych okoliczności faktycznych rozpatrywanego przypadku, w tym w szczególności od wyników prowadzonego w tym kierunku postępowania dowodowego. Jeśli w wyniku takiego badania zostanie stwierdzone, że centrum interesów życiowych i zawodowych cudzoziemca znajduje się poza Polską, to osoba ta zostaje wyłączona z polskiego systemu ubezpieczeń społecznych⁵.

Zdaniem SN to z kolei należy analizować z perspektywy sposobu realizacji działalności, z której wynika ustawowy obowiązek podlegania ubezpieczeniom społecznym⁶. Wobec powyższego należy przyjąć, że charakter pobytu obywatela państwa obcego na obszarze RP (stały albo niestały) trzeba odnosić do powszechnego obowiązku podlegania ubezpieczeniom społecznym, czyli do podstawy ubezpieczenia. Kluczowy jest zatem charakter aktywności zarobkowej cudzoziemca stanowiący tytuł ubezpieczeniowy i sposób jej realizacji w okolicznościach indywidualnej sprawy. Charakter pobytu nie zależy natomiast od zamiaru, jaki co do okresu przebywania w Polsce przejawia cudzoziemiec, rodzaju posiadanego dokumentu pobytowego, kwestii formalno-meldunkowych itp.

Jak podkreślił skład orzekający, w szczególności uzyskanie przez cudzoziemca zezwolenia na pobyt na czas oznaczony nie przeczy stałemu pobytowi w rozumieniu art. 5 ust. 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. W tym kontekście za objęciem cudzoziemca ubezpieczeniem przemawia „niezmienny” pobyt na terytorium RP w okresie realizacji podstawy ubezpieczenia. W szczególności odnosi się to do obywateli odległych od RP państw, którzy w czasie zatrudnienia w RP nie powracają regularnie do kraju pochodzenia np. w związku z dniami wolnymi od pracy (jak się wydaje, dotyczy to obywateli Armenii, Gruzji, Uzbekistanu, Azerbejdżanu, Tadżykistanu, Kazachstanu, Nepalu, Bangladeszu, Pakistanu, Federacji Rosyjskiej).

W związku z wypracowaną w orzecznictwie przesłanką „centrum interesów życiowych cudzoziemca” można wręcz przyjąć, że w okresie jakkolwiek czasowego, to jednak długookresowego pobytu takich cudzoziemców na terytorium RP ich „centrum interesów życiowych” znajduje się właśnie na tym terytorium. W konsekwencji należy uznać, że wyjątek przewidziany w art. 5 ust. 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. nie dotyczy cudzoziemców spoza Unii Europejskiej (tj. obywateli Armenii, Gruzji, Uzbekistanu, Azerbejdżanu, Tadżykistanu, Kazachstanu, Nepalu, Bangladeszu, Pakistanu, Federacji Rosyjskiej), zatrudnionych przez polskiego przedsiębiorcę na terytorium RP na podstawie umowy zlecenia. Ów wyjątek od zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym nie znajduje zastosowania także wtedy, gdy kwestię zabezpieczenia społecznego obywateli danego państwa regulują umowy międzynarodowe (art. 5 ust. 2 ww. ustawy in fine), które po ratyfikacji mają pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli tej ustawy nie da się pogodzić z umową (art. 91 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.⁷).

Biorąc pod uwagę powyższe rozważania, SN orzekł, że mająca zastosowanie w niniejszej sprawie umowa z dnia 18 maja 2012 r. między Rzecząpospolitą Polską a Ukrainą o zabezpieczeniu społecznym⁸ ustanawia w art. 6 jako zasadę ogólną, że osoba, do której stosuje się umowa, podlega ustawodawstwu tej umawiającej się strony, na której terytorium wykonuje pracę. Przewidziane w art. 7 ust. 1-6 tej umowy wyjątki od zasady lex loci laboris obejmują delegowanie, prowadzenie działalności na własny rachunek, zatrudnienie w charakterze podróżującego personelu przedsiębiorstwa transportowego lub na statku morskim, odnoszą się także do urzędników i osób z nimi zrównanych, jak również członków personelu misji dyplomatycznych oraz urzędów konsularnych, i – jak się wydaje – nie znajdują w analizowanej sprawie zastosowania. Ze stanu faktycznego nie wynika też, aby w sprawie zastosowanie znajdował art. 8 umowy z dnia 18 maja 2012 r., zgodnie z którym właściwe władze obu umawiających się stron lub wyznaczone przez nie instytucje mogą, za obopólną zgodą, ustalić wyjątki od postanowień art. 6 i 7 ust. 1-5 w odniesieniu do jakiejkolwiek osoby lub grupy osób, w ich interesie. Płynie stąd wniosek, że wykonywanie przez obywatela Ukrainy aktywności zarobkowej stanowiącej tytuł do ubezpieczeń społecznych (w tym umowy zlecenia) na terytorium RP oznacza jego podleganie polskim ubezpieczeniom społecznym bez względu na charakter pobytu, gdyż wyjątek z art. 5 ust. 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. nie znajduje zastosowania.

Także umowa z dnia 9 września 2013 r. między Rzecząpospolitą Polską a Mołdawią o ubezpieczeniu społecznym⁹ statuuje zasadę lex loci laboris jako ogólną zasadę odnośnie do podlegania ubezpieczeniom społecznym (art. 7 ust. 1). Również w tym wypadku brak w stanie faktycznym przesłanek, aby zastosowanie znalazły wyjątki dotyczące prowadzenia działalności na własny rachunek (art. 7 ust. 2), pracowników służby cywilnej (art. 7 ust. 3), delegowania (art. 8), personelu przedsiębiorstw transportu międzynarodowego (art. 9), załóg statków (art. 10), członków personelu misji dyplomatycznych oraz urzędów konsularnych (art. 11) czy też szczególnej umowy umawiających się stron (art. 12). Dlatego wykonywanie przez obywatela Mołdawii aktywności zarobkowej stanowiącej tytuł do ubezpieczeń społecznych (w tym umowy zlecenia) na terytorium RP oznacza jego podleganie polskim ubezpieczeniom społecznym bez względu na charakter pobytu, gdyż wyjątek z art. 5 ust. 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. nie znajduje zastosowania.

W tych okolicznościach w ocenie SN za zasadny należało uznać zarzut naruszenia art. 6 ust. 1 pkt 4 w związku z art. 5 ust. 2 przywołanej ustawy, skoro z wniosku o wydanie interpretacji indywidualnej wynikało, że chodzi w nim o określenie sytuacji prawnej cudzoziemców niemających zezwolenia na pobyt stały, a jedynie wizy na czas określony albo karty tymczasowego pobytu. SN analizował już pierwszy z przytoczonych przepisów i wskazał, że obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym podlegają, z zastrzeżeniem art. 8 i 9, osoby fizyczne, które na obszarze RP są osobami wykonującymi pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia albo innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z ustawą z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny¹⁰ stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, zwanymi dalej „zleceniobiorcami”, oraz osobami z nimi współpracującymi, z zastrzeżeniem ust. 4, w myśl którego osoby określone w ust. 1 pkt 4 nie podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, jeżeli są uczniami szkół ponadpodstawowych lub studentami, do ukończenia 26 lat. Zwracał przy tym uwagę, że stosownie do art. 8 ust. 2a wspomnianej ustawy za pracownika, w rozumieniu tej ustawy, uważa się także osobę wykonującą pracę na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, albo umowy o dzieło, jeżeli umowę taką zawarła z pracodawcą, z którym pozostaje w stosunku pracy, lub jeżeli w ramach takiej umowy wykonuje pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w stosunku pracy, co z uwagi na kwestię ewentualnego zbiegu podstaw ubezpieczenia społecznego powoduje, że niezbędne jest szczegółowe opisanie we wniosku o wydanie interpretacji sytuacji osoby zawierającej umowę zlecenia¹¹.

 

Przypisy

¹     http://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/OrzeczeniaHTML/i%20uskp%2060-22.docx.html, dostęp: 20.07.2023.

²     Tekst jednolity Dz.U. z 2023 r. poz. 1230, dalej: ustawa z dnia 13 października 1998 r.

³     Wyroki SN: z dnia 6 września 2011 r., I UK 60/11, LEX nr 1102994; z dnia 17 września 2009 r., II UK 11/09, OSNP 2011, nr 9-10, poz. 134.

⁴     Zob. wyrok SN z dnia 1 października 2019 r., I UK 194/18, OSNP 2020, nr 12, poz. 137; „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2022, nr 1, z glosą Magdaleny Paluszkiewicz.

⁵     Por. D. Wajda, w: Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz, red. B. Gudowska, J. Strusińska-Żukowska, wyd. 2, Warszawa 2014, komentarz do art. 5, nb. 13, 15 i 16, s. 44-47.

⁶     Wyroki SN: z dnia 17 września 2009 r., II UK 11/09, dok. cyt.; z dnia 16 czerwca 2011 r., III UK 215/10, OSNP 2012, nr 13-14, poz. 181; z dnia 6 września 2011 r., II UK 60/11, dok. cyt.

⁷     Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.

⁸     Umowa między Rzecząpospolitą Polską a Ukrainą o zabezpieczeniu społecznym, sporządzona w Kijowie dnia 18 maja 2012 r., Dz.U. z 2013 r. poz. 1373, dalej: umowa z dnia 18 maja 2012 r.

⁹     Umowa między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Mołdawii o ubezpieczeniu społecznym, podpisana w Warszawie dnia 9 września 2013 r., Dz.U. z 2014 r. poz. 1460.

¹⁰    Tekst jednolity Dz.U. z 2022 r. poz. 1360 ze zm., dalej: Kodeks cywilny.

¹¹    Wyrok SN z dnia 6 lutego 2020 r., II UK 265/18.

 

 

Wróć do spisu treści serwisu