Osoba współpracująca z osobą prowadzącą pozarolniczą działalność – wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 kwietnia 2023 r. (III USKP 43/22)

W niniejszym artykule autor przedstawia wyrok Sądu Najwyższego (SN) z dnia 27 kwietnia 2023 r. (III USKP 43/22¹).

SN w wyroku z dnia 27 kwietnia 2023 r. sformułował definicję legalną pojęcia osoby współpracującej z osobą prowadzącą pozarolniczą działalność. Wskazał, jakie okoliczności należy uwzględnić, aby prawidłowo odkodować, czy doszło do współpracy, o której mowa w art. 8 ust. 11 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych². Podkreślił, że elementarną cechą działalności gospodarczej jest jej wykonywanie (a więc i współpraca) w sposób zorganizowany i ciągły. Wyraża się to zawodowym charakterem czynności, które są powtarzalne, podporządkowane zasadzie racjonalnego gospodarowania, oraz uczestnictwem w obrocie gospodarczym.

SN w odniesieniu do art. 8 ust. 11 ustawy z dnia 13 października 1998 r. zaznaczył, że brak definicji legalnej „współpracy przy prowadzeniu działalności”. „Dany termin odwołuje się do pojęć z prawa rodzinnego (małżeństwo, pozostawanie we wspólnym gospodarstwie domowym), którym towarzyszy autonomiczny zwrot dotyczący «współpracy przy prowadzeniu działalności», co w dalszej kolejności pozwala (obliguje) do uwzględnienia subsydiarnego wykorzystania reguł wypracowanych na tle art. 6 ust. 1 pkt 5 ustawy systemowej [tj. ustawy z dnia 13 października 1998 r. – przyp. red.]. Niemniej nie można wywodzić, że każda praca wykonywana przez małżonka na rzecz współmałżonka przedsiębiorcy musi być kwalifikowana jako współpraca przy prowadzeniu tej działalności. Podobny przypadek – choć na gruncie innych stanów faktycznych – reguluje art. 10 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2020 r., poz. 53), na tle którego nie każda praca w gospodarstwie rolnym spełnia cechy pracy w tej normie zakodowanej”³.

Zdaniem składu orzekającego okazjonalna pomoc współmałżonka przy prowadzeniu działalności nie powoduje, że powstaje odrębny tytuł do ubezpieczenia społecznego. W orzecznictwie SN⁴ wyróżniono cechy konstytutywne spornego pojęcia, takie jak:

1)   istotny ciężar gatunkowy działań współmałżonka, które nie mogą mieć charakteru wtórnego;

2)   bezpośredni związek z przedmiotem działalności gospodarczej;

3)   stabilność i zorganizowanie oraz znaczący czas i częstotliwość podejmowanych robót.

„Wymienione sekcje muszą wystąpić łącznie, a ich ostateczna ocena powinna być dokonana za pomocą metody typologicznej z opcją uwzględnienia aktualnych tendencji do outsourcingu usług na zewnątrz w celu optymalizacji czynników ekonomicznych i podatkowych”⁵.

W ocenie SN należy się skoncentrować na zbadaniu przesłanki stałości współpracy, stopnia jej zorganizowania, dzięki czemu widoczne staje się także generowanie dodatkowych dochodów z tej działalności, które per saldo mogą zniwelować powstałe koszty z tej działalności związane ze zgłoszeniem dodatkowej osoby do ubezpieczenia społecznego. Ten walor ekonomiczny jest ważny, bo rzecz sprowadza się do powiększenia majątku wspólnego małżonków dzięki dodatkowej (równorzędnej) pracy współmałżonka, który nie tylko odciąża dotychczas samodzielnie pracującego, lecz także – dzięki swej kreatywności i kompetencjom – poszerza pola działalności gospodarczej o nowe obszary, metody i pomysły. Dopiero tak złożony zakres współpracy prowadzi do powstania obowiązku ubezpieczenia społecznego, w tym także dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego. Stąd raz jeszcze należy się odwołać do stanowiska SN⁶, zgodnie z którym ustalenie, czy pomoc świadczona przez małżonka przy prowadzeniu działalności gospodarczej przez współmałżonka stanowi tytuł do objęcia osoby współpracującej obowiązkowymi ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi, wymaga uwzględnienia charakteru i rodzaju czynności podejmowanych przez małżonka, czasu potrzebnego na ich wykonywanie, ich znaczenia i wartości dla skali prowadzonej działalności gospodarczej, systematyczności, stałości, zorganizowania i powiązania z działalnością gospodarczą.

Zdaniem SN: „Tak zakreślone warunki brzegowe należy odnieść do indywidualnych okoliczności analizowanego przypadku. Dotychczas wydobyte na światło dzienne przesłanki tworzą niekompletny obraz, dając pierwszeństwo osobowym źródłom dowodowym, w tym samym relacjom zainteresowanych osób, bez równoczesnego rozważenia podanych tam informacji z przesłankami wynikającymi z dokumentów, zasad doświadczenia życiowego i reguł logicznego wnioskowania”⁷.

Prawidłowe odkodowanie, czy doszło do współpracy, o której mowa w art. 8 ust. 11 ustawy z dnia 13 października 1998 r. wymaga uwzględnienia następujących okoliczności.

Po pierwsze, elementarną cechą działalności gospodarczej jest jej wykonywanie (a więc i współpraca) w sposób zorganizowany i ciągły. Wyraża się to zawodowym charakterem czynności, które są powtarzalne, podporządkowane zasadzie racjonalnego gospodarowania, oraz uczestnictwem w obrocie gospodarczym. Te przesłanki są stałe, niezależnie od zmieniającego się ustawodawstwa⁸, i aprobowane przez doktrynę⁹.

Po drugie, na podejmowane czynności i działania odwołującej się można spojrzeć retrospektywnie, czyli zbadać, z jakimi zdarzeniami mamy do czynienia w sprawie (jaki był ich charakter i rodzaj; ile czasu trzeba było poświęcić na ich wykonanie w skali dnia, tygodnia, miesiąca; jakie miały znaczenie i wartość dla prowadzonej działalności; jaki był stopień zorganizowania i powiązania z działalnością gospodarczą). Materiał dowodowy wskazuje na podpisanie siedmiu faktur. Takie zdarzenie (wystawianie faktur i inne proste prace biurowe) nie pozostaje w bezpośrednim związku z prowadzoną działalnością¹⁰. Pogląd ten należy uznać za trafny, skoro obecnie tego rodzaju dokumenty wystawia się elektronicznie, a ich miesięczna liczba w sprawie pozwala stwierdzić, że takie proste prace biurowe (i potencjalnie inne, jak płatności składek, podatku) nie pozostają w bezpośrednim związku z prowadzoną działalnością, a na pewno, gdy podmiot współpracuje z biurem rachunkowym. Z kolei pozostałe elementy (np. porządkowanie regałów, rozkładanie towaru) wciąż nie dają obrazu czynności ekonomicznie wpływających na rentowność prowadzonego przedsięwzięcia w stosunku do skali kosztów, jakie powstały w związku ze zgłoszeniem odwołującej się do ubezpieczenia społecznego. Jeżeli przysporzenie korzyści firmie miało nastąpić w dłuższej perspektywie, to uchwytne powinny być efekty pracy odwołującej się, które albo skróciły obieg dokumentacji, albo w inny sposób przyczyniły się do wzrostu rentowności. „Ogólnie przytoczone zeznania świadków (mające potwierdzić czynności) są na tyle uniwersalne, że nie wypełniają samodzielnie przestrzeni niezbędnej do ustalenia zakresu współpracy przy działalności małżonka i czy ona nie wykraczała poza zwykłą pomoc, jaką powinien nieść jeden małżonek drugiemu”¹¹.

Po trzecie, dopuszczalne zadeklarowanie maksymalnej podstawy wymiaru składek nie budzi sprzeciwu, gdy chodzi o osobę rzeczywiście współpracującą przy prowadzeniu działalności. Jednakże „system ubezpieczeń społecznych z racji mechanizmu tworzenia jego zasobów, powinien dostrzegać podmioty, których działania zmierzają do uzyskania nienależnie zawyżonych świadczeń z ubezpieczenia społecznego, bo obliczonych od nieproporcjonalnych korzyści względem nakładu pracy, okresu partycypowania w funduszach ubezpieczeniowych. Wszak świadczenia z ubezpieczenia społecznego mają na celu rekompensowanie utraconych przychodów, co w przypadku świadczeń długoterminowych (zasiłek macierzyński) winno kształtować się na poziomie adekwatnym do sumy składek opłaconych na te ubezpieczenia społeczne w dłuższej perspektywie, tak by nie dopuścić do sytuacji, że działania sprzeczne z prawem, zasadami współżycia społecznego lub zmierzające do obejścia ustawodawstwa ubezpieczeń społecznych będą stanowiły podstawę korzyści danego ubezpieczonego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 grudnia 2017 r., II UK 605/16, LEX nr 2434456)”¹².

Reasumując, SN przyznał rację kasatorowi. Stwierdził, że stosownie do art. 23 i 27 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy¹³ okazjonalna pomoc, jaką świadczy osobie prowadzącej działalność gospodarczą w tej działalności jej małżonek, prowadzący z nim wspólne gospodarstwo domowe, stanowi konsekwencję obowiązku małżonków do wzajemnej pomocy oraz współdziałania dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli. W sytuacjach, w których z określonych powodów prowadzący działalność gospodarczą małżonek nie może wykonać czy wykonywać określonej czynności, brak jest przeszkód do udzielenia pomocy niezdolnemu do pracy współmałżonkowi¹⁴. Trzeba jednak rozgraniczyć różne sytuacje, z tego chociażby powodu, że w ramach ustawy z dnia 13 października 1998 r. tworzy się podstawy do objęcia ubezpieczeniem społecznym małżonka, który stale współpracuje z osobą prowadzącą działalność. Może zatem się zdarzyć, że świadczona pomoc przerodzi się w tytuł do ubezpieczenia społecznego, bo współdziałanie osoby bliskiej przedsiębiorcy generuje stałe, dodatkowe dochody z tej działalności niezależnie od tego, czy ta współpraca ma charakter odpłatny, czy też nieodpłatny¹⁵. „Z tego względu w ramach powołanych przepisów k.r.o. [Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego – przyp. red.] może chodzić o pomoc w przypadku, gdy określona działalność nie wymaga wsparcia w ramach istotnych zawodowo czynności, a sprowadza się do zadań ubocznych, technicznych (podpisanie dokumentu, rozłożenie towaru, etc.). W każdym razie taka pomoc może mieć charakter awaryjny, incydentalny, kiedy wyręczając małżonka (przedsiębiorcę) działa niejako «w jego zastępstwie» (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 maja 2008 r., II UK 286/07, LEX nr 516822)”¹⁶.

 

Przypisy

¹     http://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/OrzeczeniaHTML/iii%20uskp%2043-22.docx.html, dostęp: 28.06.2023.

²     Tekst jednolity Dz.U. z 2022 r. poz. 1009 ze zm., dalej: ustawa z dnia 13 października 1998 r.

³     Wyrok SN z dnia 27 kwietnia 2023 r., III USKP 43/22, dok. cyt.

⁴     Zob. wyrok z dnia 6 stycznia 2009 r., II UK 134/08, OSNP 2010, nr 13-14, poz. 170.

⁵     Wyrok SN z dnia 27 kwietnia 2023 r., III USKP 43/22, dok. cyt.

⁶     Zob. wyrok z dnia 30 sierpnia 2018 r., I UK 202/17, OSNP 2019, nr 3, poz. 39.

⁷     Wyrok SN z dnia 27 kwietnia 2023 r., III USKP 43/22, dok. cyt.

⁸     Por. ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej, tekst jednolity Dz.U. z 2017 r. poz. 2168; ustawa z dnia 6 marca 2018 r. – Prawo przedsiębiorców, Dz.U. poz. 646; ustawa z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej, Dz.U. Nr 41, poz. 324; ustawa z dnia 19 listopada 1999 r. – Prawo działalności gospodarczej, Dz.U. Nr 101, poz. 1178.

⁹     Zob. M. Etel, Definicje legalne pojęcia działalności gospodarczej w innych ustawach niż ustawa o swobodzie działalności gospodarczej, w: tegoż, Pojęcie przedsiębiorcy w prawie polskim i prawie Unii Europejskiej oraz w orzecznictwie sądowym, LEX 2012.

¹⁰    Tak SN w wyroku z dnia 6 stycznia 2009 r., II UK 134/08, dok. cyt.

¹¹    Wyrok SN z dnia 27 kwietnia 2023 r., III USKP 43/22, dok. cyt.

¹²    Tamże.

¹³    Tekst jednolity Dz.U. z 2020 r. poz. 1359 ze zm., dalej: Kodeks rodzinny i opiekuńczy.

¹⁴    Zob. A. Dyoniak, Praca świadczona przez małżonka w zakładzie współmałżonka albo przy wykonywaniu przez niego zawodu, „Studia Prawnicze” 1992, nr 3-4, s. 55; M. Skąpski, Świadczenie pracy podporządkowanej w ramach małżeńskiego obowiązku pomocy, „Państwo i Prawo” 1999, nr 12, s. 56.

¹⁵    Por. wyrok SN z dnia 24 lipca 2009 r., I UK 51/09, OSNP 2011, nr 5-6, poz. 84.

¹⁶    Wyrok SN z dnia 27 kwietnia 2023 r., III USKP 43/22, dok. cyt.

 

 

Wróć do spisu treści serwisu