Prawne aspekty funkcjonowania fundacji rodzinnej

W dniu 6 lutego 2023 r. Prezydent podpisał ustawę z dnia 26 stycznia 2023 r. o fundacji rodzinnej. Została ona opublikowana w Dzienniku Ustaw w dniu 21 lutego 2023 r.¹ W niniejszym artykule autor przedstawia wybrane prawne aspekty dotyczące tego nowego podmiotu, który może występować w obrocie gospodarczym.

 

1. Czym jest fundacja rodzinna?

Jak czytamy w uzasadnieniu projektu: „Ustawa jest odpowiedzią na postulaty zgłaszane przez środowisko firm rodzinnych wprowadzenia do polskiego systemu prawnego nowej instytucji ułatwiającej wielopokoleniową sukcesję oraz pozwalającej pogodzić interesy związane z działalnością gospodarczą i interesy prywatne”².

Akcentowano, że brak jest prawnych możliwości zapewnienia ciągłości sukcesji majątku rodzinnego gromadzonego przez wiele lat. Co prawda można było korzystać z rozwiązań przewidzianych w ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny³ czy też ze szczątkowych rozwiązań przewidzianych w ustawie z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych⁴, lecz zasadniczo było to skuteczne jedynie do drugiego pokolenia, a tym samym brak było realnego wpływu na to, co wydarzy się później.

Zgodnie z art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 2023 r. fundacja rodzinna jest osobą prawną utworzoną w celu gromadzenia mienia, zarządzania nim w interesie beneficjentów oraz spełniania świadczeń na rzecz beneficjentów. Fundator określa w statucie szczegółowy cel fundacji rodzinnej. Osobowość prawna, której są pozbawione np. spółki osobowe, pozwala fundacji na samodzielne kształtowanie swojej sytuacji prawnej w obrocie gospodarczym.

Przez świadczenie na podstawie art. 2 ust. 2 przywołanej ustawy rozumie się składniki majątkowe, w tym środki pieniężne, rzeczy lub prawa, przeniesione na beneficjenta albo oddane beneficjentowi do korzystania przez fundację rodzinną albo fundację rodzinną w organizacji, zgodnie ze statutem i listą beneficjentów.

Sama nazwa fundacji może być dowolnie kształtowana, lecz powinna zawierać oznaczenie „Fundacja Rodzinna”. Dopuszczalne jest również używanie skrótu „F.R.”.

Na podstawie art. 7 ustawy z dnia 26 stycznia 2023 r. fundator wnosi do fundacji rodzinnej mienie na pokrycie funduszu założycielskiego o wartości określonej w statucie, nie niższej niż 100 tys. zł. Fundatorem na mocy art. 11 tej ustawy może być natomiast tylko osoba fizyczna, która posiada pełną zdolność do czynności prawnych i która złożyła oświadczenie o ustanowieniu fundacji rodzinnej w akcie założycielskim albo w testamencie.

Istotnym zagadnieniem jest zakres działalności gospodarczej, którą może wykonywać fundacja rodzinna. Na podstawie art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 2023 r. fundacja rodzinna może wykonywać działalność gospodarczą w rozumieniu art. 3 ustawy z dnia 6 marca 2018 r. – Prawo przedsiębiorców⁵, czyli działalność zarobkową, wykonywaną we własnym imieniu i w sposób ciągły, jedynie w zakresie:

1. zbywania mienia, o ile mienie to nie zostało nabyte wyłącznie w celu dalszego zbycia;
2. najmu, dzierżawy lub udostępniania mienia do korzystania na innej podstawie;
3. przystępowania do spółek handlowych, funduszy inwestycyjnych, spółdzielni i podmiotów o podobnym charakterze, mających siedzibę w kraju albo za granicą, a także uczestnictwa w tych spółkach, funduszach, spółdzielniach i podmiotach;
4. nabywania i zbywania papierów wartościowych, instrumentów pochodnych i praw o podobnym charakterze;
5. udzielania pożyczek:
   1. spółkom kapitałowym, w których fundacja rodzinna posiada udziały albo akcje,
   2. spółkom osobowym, w których fundacja rodzinna uczestniczy jako wspólnik,
   3. beneficjentom;
6. obrotu zagranicznymi środkami płatniczymi należącymi do fundacji rodzinnej w celu dokonywania płatności związanych z działalnością fundacji rodzinnej;
7. produkcji przetworzonych w sposób inny niż przemysłowy produktów roślinnych i zwierzęcych, z wyjątkiem przetworzonych produktów roślinnych i zwierzęcych uzyskanych w ramach prowadzonych działów specjalnych produkcji rolnej oraz produktów opodatkowanych podatkiem akcyzowym, o ile ilość produktów roślinnych lub zwierzęcych pochodzących z własnej uprawy, hodowli lub chowu, użytych do produkcji danego produktu, stanowi co najmniej 50% tego produktu;
8. gospodarki leśnej.

 

2. Założenie fundacji rodzinnej

Istotna z perspektywy przepisów prawa jest osoba fundatora. Na podstawie art. 11 ustawy z dnia 26 stycznia 2023 r. fundatorem fundacji rodzinnej może być wyłącznie osoba fizyczna, która posiada pełną zdolność do czynności prawnych i która złożyła oświadczenie o ustanowieniu fundacji rodzinnej w akcie założycielskim albo w testamencie.

Fundacja rodzinna ustanowiona w testamencie może mieć tylko jednego fundatora, co wynika wprost z art. 942 k.c., który stanowi, że testament może zawierać rozporządzenie tylko jednego spadkodawcy. Założenie fundacji rodzinnej na podstawie aktu założycielskiego nie jest natomiast obwarowane takim wymogiem, co oznacza, że nie ma przeszkód prawnych, aby taka fundacja miała dwóch lub więcej fundatorów.

Istotnym warunkiem wynikającym z art. 22 omawianej ustawy jest to, że zarówno akt założycielski, jak i testament należy sporządzić w formie aktu notarialnego. Jedynie więc skorzystanie z usług notariusza pozwala na skuteczne utworzenie fundacji.

Kolejnym etapem założenia fundacji jest ustalenie jej statutu. Na podstawie art. 26 ust. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 2023 r. jest to obowiązek fundatora. Statut również należy sporządzić w formie aktu notarialnego.

Statut określa m.in.:

1. nazwę fundacji rodzinnej,
2. siedzibę fundacji rodzinnej,
3. szczegółowy cel fundacji rodzinnej,
4. beneficjenta lub sposób jego określenia i zakres przysługujących beneficjentowi uprawnień,
5. zasady prowadzenia listy beneficjentów.

Następnie po ustaleniu statutu należy sporządzić spis mienia. Na podstawie art. 27 ust. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 2023 r. w spisie mienia zamieszcza się prawa majątkowe wniesione przez fundatora albo osoby inne niż fundator do fundacji rodzinnej, ze wskazaniem osoby wnoszącej mienie oraz z określeniem rodzaju i wartości każdego z wniesionych składników mienia, w wysokości określonej według stanu i cen z chwili ich wniesienia oraz ich wartości podatkowej. Fundator jest obowiązany sporządzić spis mienia wnoszonego do fundacji rodzinnej na pokrycie funduszu założycielskiego (który wynosi 100 tys. zł). Dla skutecznego sporządzenia tego spisu konieczne jest zachowanie formy pisemnej.

W dalszej kolejności należy ustanowić organy fundacji rodzinnej wymagane przez ustawę z dnia 26 stycznia 2023 r. lub statut. Na podstawie art. 43 tej ustawy organami fundacji są zarząd, rada nadzorcza oraz zgromadzenie beneficjentów. Spośród ww. jedynie rada nadzorcza jest organem fakultatywnym. Pamiętać jednak trzeba, że jeżeli liczba beneficjentów przekracza 25 osób, ustanowienie rady nadzorczej jest obowiązkowe.

Organy fundacji rodzinnej są bardzo zbliżone do tych, które spotyka się na co dzień w spółkach kapitałowych. Podstawowa różnica polega jedynie na tym, że w przypadku fundacji rodzinnych mamy do czynienia ze zgromadzeniem beneficjentów, w którym zasiadają osoby fizyczne lub organizacje pozarządowe, o których mowa w art. 3 ust. 2 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie⁶, prowadzące działalność pożytku publicznego w rozumieniu art. 3 ust. 1 tej ustawy, czyli podmioty, na których rzecz fundacja ma spełniać świadczenia. W spółkach kapitałowych obowiązkowo występuje natomiast zgromadzenie wspólników (spółka z ograniczoną odpowiedzialnością) lub walne zgromadzenie akcjonariuszy (spółka akcyjna, prosta spółka akcyjna).

Oprócz utworzenia ww. organów dla powstania fundacji rodzinnej jest wymagane wniesienie funduszu założycielskiego przed wpisaniem do rejestru fundacji rodzinnych w przypadku ustanowienia fundacji rodzinnej w akcie założycielskim albo wniesienie funduszu założycielskiego w terminie 2 lat od dnia wpisania fundacji rodzinnej do rejestru fundacji rodzinnych w przypadku ustanowienia fundacji rodzinnej w testamencie. Istotne w tym przypadku jest to, że kapitał założycielski musi wynosić co najmniej 100 tys. zł.

Ostatnim etapem jest wpisanie przez fundatora fundacji rodzinnej do rejestru fundacji rodzinnych prowadzonego przez sąd rejestrowy. W przypadku ustanowienia fundacji rodzinnej w testamencie zgłoszenia fundacji rodzinnej do rejestru fundacji rodzinnych dokonuje natomiast zarząd. Zgłoszenie fundacji rodzinnej do rejestru fundacji rodzinnych podpisują wszyscy członkowie zarządu.

Należy przy tym pamiętać o art. 85 ustawy z dnia 26 stycznia 2023 r., który stanowi, że w przypadku gdy fundacja rodzinna nie została zgłoszona do rejestru fundacji rodzinnych w terminie 6 miesięcy od dnia sporządzenia aktu założycielskiego albo ogłoszenia testamentu albo w przypadku gdy postanowienie sądu rejestrowego odmawiające zarejestrowania stało się prawomocne, fundacja rodzinna w organizacji ulega rozwiązaniu.

 

3. Odpowiedzialność prawna fundacji rodzinnej

Zgodnie z art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 2023 r. fundacja rodzinna odpowiada solidarnie z fundatorem za jego zobowiązania powstałe przed jej ustanowieniem, w tym z tytułu obowiązku alimentacyjnego. Odpowiedzialności tej nie można bez zgody wierzyciela wyłączyć ani ograniczyć. Fundacja rodzinna odpowiada także za wykonanie powstałego po jej ustanowieniu obowiązku alimentacyjnego obciążającego fundatora. W przypadku gdy egzekucja z majątku fundatora obowiązku alimentacyjnego powstałego po ustanowieniu fundacji rodzinnej okaże się bezskuteczna, uprawniony może prowadzić egzekucję z majątku fundacji rodzinnej.

Zaznaczyć należy, że przedstawione powyżej regulacje nie stanowią prawnej przeszkody do skutecznego wniesienia powództwa przeciwko fundacji rodzinnej, zanim egzekucja z majątku fundatora okaże się bezskuteczna. Solidarna odpowiedzialność fundacji wraz z osobą fundatora w praktyce oznacza, że to od wierzyciela zależy, od kogo będzie się domagać zaspokojenia należnych i wymagalnych roszczeń. Jeśli chodzi o roszczenia alimentacyjne, nie trzeba natomiast czekać na stwierdzenie bezskuteczności egzekucji i można od razu wystąpić na drogę cywilnoprawną.

Kolejnym aspektem odpowiedzialności cywilnoprawnej jest regulacja przewidziana w art. 75 ust. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 2023 r. Na podstawie tego przepisu członek zarządu, członek rady nadzorczej oraz likwidator odpowiadają wobec fundacji rodzinnej za szkodę wyrządzoną działaniem lub zaniechaniem sprzecznym z prawem lub postanowieniami statutu, chyba że nie ponoszą winy. Członek zarządu, członek rady nadzorczej oraz likwidator nie naruszają obowiązku dołożenia należytej staranności, jeżeli postępując w sposób lojalny wobec fundacji rodzinnej, działają w granicach uzasadnionego ryzyka gospodarczego, w tym na podstawie informacji, analiz i opinii, które muszą być w danych okolicznościach uwzględnione przy dokonywaniu starannej oceny. Jeśli szkodę wyrządzi łącznie kilka osób, to będą one odpowiadać solidarnie.

W ustawie z dnia 26 stycznia 2023 r. została przewidziana również odpowiedzialność karna. Na podstawie art. 128, kto będąc uprawnionym do prowadzenia spraw fundacji rodzinnej samodzielnie lub łącznie z innymi osobami lub do jej reprezentowania, nie wykonuje obowiązku, o którym mowa w art. 84 (obowiązek przekazania danych organowi Krajowej Administracji Skarbowej, takich jak m.in. lista beneficjentów, spis mienia), podlega grzywnie od 240 stawek dziennych. Tej samej karze podlega również osoba, która utrudnia lub udaremnia wykonanie obowiązku, o którym mowa w art. 84. Kto natomiast będąc uprawnionym do prowadzenia spraw fundacji rodzinnej samodzielnie lub łącznie z innymi osobami lub do jej reprezentowania, podaje nieprawdziwe informacje, o których mowa w art. 84, podlega grzywnie od 360 stawek dziennych.

 

Przypisy

¹     Dz.U. poz. 326, dalej: ustawa z dnia 26 stycznia 2023 r.

²     Uzasadnienie rządowego projektu ustawy o fundacji rodzinnej, druk sejmowy nr 2798, https://orka.sejm.gov.pl/Druki9ka.nsf/0/17118C9A9F6DE247C125890500329D3E/%24File/2798-uzas.docx, s. 6, dostęp: 27.02.2023.

³     Tekst jednolity Dz.U. z 2022 r. poz. 1360 ze zm., dalej: k.c.

⁴     Tekst jednolity Dz.U. z 2022 r. poz. 1467.

⁵     Tekst jednolity Dz.U. z 2023 r. poz. 221.

⁶     Tekst jednolity Dz.U. z 2022 r. poz. 1327 ze zm.

 

 

Wróć do spisu treści serwisu