Prawne aspekty funkcjonowania grupy spółek

Z dniem 13 października 2022 r. weszła w życie jedna z największych nowelizacji¹ ustawy z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych². Wprowadziła ona do polskiego porządku prawnego nowy byt prawny, jakim jest prawo holdingowe. Warto przypomnieć, że dotychczas działalność holdingów regulował jeden przepis dotyczący tzw. holdingów umownych (art. 7 k.s.h.), zgodnie z którym spółka dominująca i spółka zależna mogły zawrzeć między sobą umowę o zarządzanie spółką zależną przez spółkę dominującą lub umowę o odprowadzanie zysku spółki zależnej do spółki dominującej. Przepis ten został jednak uchylony z dniem 13 października 2022 r.

 

1. Grupa spółek

Grupa spółek jest „kwalifikowanym” stosunkiem dominacji i zależności między określonymi spółkami tworzącymi taką grupę, gdyż spółki te kierują się wspólną strategią gospodarczą, która umożliwia spółce dominującej sprawowanie jednolitego kierownictwa nad spółką zależną albo spółkami zależnymi³. W ramach grupy spółek należy zatem wyróżnić spółkę dominującą, przez którą zgodnie z art. 4 § 1 pkt 4 lit. a-f k.s.h. rozumie się spółkę handlową, w przypadku gdy:

a) dysponuje bezpośrednio lub pośrednio większością głosów na zgromadzeniu wspólników albo na walnym zgromadzeniu, także jako zastawnik albo użytkownik, bądź w zarządzie innej spółki kapitałowej (spółki zależnej), także na podstawie porozumień z innymi osobami, lub

b) jest uprawniona do powoływania lub odwoływania większości członków zarządu innej spółki kapitałowej (spółki zależnej) albo spółdzielni (spółdzielni zależnej), także na podstawie porozumień z innymi osobami, lub

c) jest uprawniona do powoływania lub odwoływania większości członków rady nadzorczej innej spółki kapitałowej (spółki zależnej) albo spółdzielni (spółdzielni zależnej), także na podstawie porozumień z innymi osobami, lub

d) członkowie jej zarządu stanowią więcej niż połowę członków zarządu innej spółki kapitałowej (spółki zależnej) albo spółdzielni (spółdzielni zależnej), lub

e) dysponuje bezpośrednio lub pośrednio większością głosów w spółce osobowej zależnej albo na walnym zgromadzeniu spółdzielni zależnej, także na podstawie porozumień z innymi osobami, lub

f) wywiera decydujący wpływ na działalność spółki kapitałowej zależnej albo spółdzielni zależnej, w szczególności przez zawarcie między spółką dominującą a spółką zależną umowy przewidującej zarządzanie spółką zależną lub przekazywanie zysku przez taką spółkę.

Powyższy przepis informuje, że w skład grupy kapitałowej mogą wchodzić jedynie spółki kapitałowe (spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki akcyjne oraz proste spółki akcyjne), wobec czego niemożliwe jest utworzenie grupy spółek przez spółki osobowe czy też spółki cywilne, które są tak naprawdę jedynie umowami cywilnoprawnymi. Aby powstała grupa spółek w rozumieniu analizowanego uregulowania, zgromadzenie wspólników lub walne zgromadzenie spółki zależnej (art. 21¹ § 2 k.s.h.) powinno podjąć uchwałę o uczestnictwie w grupie spółek (taka uchwała jest podejmowana większością trzech czwartych głosów). W przepisach brak jest odniesienia do jakiegokolwiek analogicznego organu właścicielskiego, który jest przewidziany w regulacjach prawa obcego dla spółki zagranicznej. Ponadto wprost wprowadzono wyłączenie obowiązku ujawnienia w rejestrze informacji o uczestnictwie w grupie spółek wyłącznie dla spółki dominującej, jeśli posiada ona siedzibę za granicą (art. 21¹ § 3 k.s.h.). W związku z tym należy w mojej ocenie przyjąć, że spółką zależną w grupie spółek w rozumieniu analizowanego przepisu może być jedynie polska spółka kapitałowa. Jednocześnie w odniesieniu do spółki dominującej brzmienie art. 21¹ § 3 zdanie drugie k.s.h. przesądza, że spółką dominującą może być zarówno polska spółka kapitałowa, jak i spółka zagraniczna. Niestety treść przepisów w tym zakresie może rodzić pewne praktyczne wątpliwości co do rozumienia pojęcia zagranicznej spółki kapitałowej w kontekście definicji spółki kapitałowej z art. 4 § 1 pkt 2 k.s.h.⁴

Podkreślić należy również, że na podstawie art. 21¹ § 3 k.s.h. spółka dominująca i spółka zależna ujawniają w rejestrze uczestnictwo w grupie spółek przez wpisanie wzmianki do rejestru. Wpis w rejestrze przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego ma charakter deklaratoryjny. Do czasu ujawnienia uczestnictwa w grupie spółek we właściwym rejestrze nie mają zastosowania przepisy dotyczące m.in. wiążących poleceń (art. 21² k.s.h.), przeglądania ksiąg i dokumentów spółki zależnej (art. 21⁶ k.s.h.) czy też sprawowania nadzoru przez radę nadzorczą spółki dominującej (art. 21⁷ k.s.h.).

 

2. Interes grupy spółek

Zgodnie z art. 21¹ § 1 k.s.h. spółka dominująca i spółka zależna, które uczestniczą w grupie spółek, kierują się obok interesu spółki interesem grupy spółek, o ile nie zmierza to do pokrzywdzenia wierzycieli lub wspólników mniejszościowych albo akcjonariuszy mniejszościowych spółki zależnej. Dyrektywa kierowania się „interesem grupy spółek”, obok interesu poszczególnych spółek, jest adresowana do członków organów każdej ze spółek uczestniczących w grupie. Mimo że przy wykonywaniu swoich obowiązków powinni oni kierować się przede wszystkim interesem spółki, w której organach zasiadają, to fakt uczestnictwa tej spółki w grupie nakłada na nich dodatkową powinność każdorazowego zestawiania tego interesu z interesem grupy spółek. Granice nakazu kierowania się interesem grupy spółek stanowi pokrzywdzenie wierzycieli lub wspólników mniejszościowych albo akcjonariuszy mniejszościowych spółki zależnej.

Co znamienne, w art. 21¹ § 1 in fine k.s.h. nie zostali uwzględnieni ani wierzyciele, ani wspólnicy (akcjonariusze) mniejszościowi spółki dominującej. Z powyższego wynika więc, że spółka dominująca ma obowiązek kierowania się interesem grupy spółek obok interesu własnego, nawet jeśli zmierzałoby to do pokrzywdzenia jej wierzycieli lub wspólników albo akcjonariuszy mniejszościowych. Co więcej, członkowie organu spółki dominującej mogą w takim przypadku skorzystać z regulacji zawartej w art. 21¹ § 4 k.s.h. Przepis ten przewiduje możliwość powoływania się na działanie lub zaniechanie w interesie grupy spółek, co ma znaczenie przede wszystkim w kontekście odpowiedzialności członków organów spółki na zasadach ogólnych. Możliwość powoływania się przez członków organów spółki na interes grupy spółek jest uwarunkowana jedynie faktem ujawnienia w rejestrze uczestnictwa danej spółki w grupie⁵.

 

3. Rada nadzorcza w grupie spółek

Nowe kompetencje rad nadzorczych spółek dominujących w grupie spółek dotyczą następujących kwestii:

a) wprowadzenia stałego nadzoru rady nadzorczej spółki dominującej nad spółkami zależnymi w zakresie realizacji interesów grupy spółek (art. 21⁷s.h.);

b) możliwości powoływania się członków rady nadzorczej na działanie lub zaniechanie w określonym interesie grupy spółek, czyli tzw. zasadę biznesowej oceny sytuacji (ang. business judgement rule) (art. 21¹4 k.s.h.);

c) wyłączenia odpowiedzialności członka organu lub likwidatora spółki zależnej za szkodę wyrządzoną wykonaniem wiążącego polecenia (art. 21⁵s.h.)⁶.

Na podstawie art. 21⁷ § 1-4 k.s.h. rada nadzorcza spółki dominującej sprawuje stały nadzór nad realizacją interesu grupy spółek przez spółkę zależną uczestniczącą w grupie spółek, chyba że umowa albo statut spółki dominującej lub spółki zależnej przewiduje inaczej. Artykuł ten przewiduje natomiast sprawowanie stałego nadzoru nad spółką zależną bezpośrednio przez radę nadzorczą spółki dominującej. Krytycznej oceny tej regulacji nie zmienia fakt, że zakres tego nadzoru został ograniczony do realizacji przez spółki zależne interesu grupy spółek oraz że nie ogranicza on ani nie wyłącza kompetencji przysługujących na standardowych zasadach organom spółek zależnych (w tym kompetencji nadzorczych). Pojęcie interesu grupy spółek jest bowiem tak dalece niedookreślone i pojemne, że w praktyce będzie można nim uzasadnić bardzo szerokie spektrum czynności nadzorczych dokonywanych przez radę nadzorczą spółki dominującej. Przyznane radzie nadzorczej spółki dominującej kompetencje nadzorcze w spółce zależnej obejmują prawo do żądania od zarządu spółki zależnej uczestniczącej w grupie spółek udostępnienia ksiąg i dokumentów oraz udzielenia informacji w celu sprawowania nadzoru nad realizacją interesu grupy spółek przez spółkę zależną. Ograniczenia w tym zakresie mogą wynikać jedynie z przepisów szczególnych⁷.

Nowością w Kodeksie spółek handlowych jest także wprowadzenie możliwości podejmowania decyzji w myśl zasady biznesowej oceny sytuacji  (art. 21¹ § 4 k.s.h.). Powyższa zasada znana jest systemom prawnym innych państw, a także w Polsce kształtowała się na gruncie praktyki korporacyjnej. Jej podstawowym zadaniem jest uwypuklenie, że działania członków organów spółki powinny być oceniane nie retrospektywnie, przez pryzmat rezultatów, ale z perspektywy prawidłowości trybu podejmowania decyzji, w odniesieniu do momentu podejmowania decyzji i okoliczności temu towarzyszących. Chodzi zatem o to, aby członkowie organów spółek kierowali się w swoich decyzjach uwarunkowaniami biznesowymi istniejącymi w chwili ich podejmowania oraz nie bali się podejmować ryzyka adekwatnego do danej sytuacji i posiadanych informacji. Omawiana zasada ma bowiem pozwolić definitywnie przesądzić o wyłączeniu odpowiedzialności członków organów spółki za szkodę wyrządzoną spółce wskutek ich decyzji, które co prawda okażą się błędne, aczkolwiek były one podejmowane w granicach uzasadnionego ryzyka biznesowego na podstawie adekwatnych do okoliczności danych, dokumentów, analiz bądź sprawozdań.

Zgodnie z art. 21⁵ k.s.h. członek zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej oraz likwidator spółki zależnej nie ponoszą odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną wykonaniem wiążącego polecenia, w tym na podstawie art. 293, art. 300¹²⁵ i art. 483 k.s.h. Przepis § 1 stosuje się odpowiednio do członka zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej i likwidatora spółki dominującej działających w interesie grupy spółek.

 

4. Wiążące polecenia

Art. 21² § 1 k.s.h. stanowi, że spółka dominująca może wydać spółce zależnej uczestniczącej w grupie spółek wiążące polecenie dotyczące prowadzenia spraw spółki (wiążące polecenie), jeżeli jest to uzasadnione interesem grupy spółek oraz przepisy szczególne nie stanowią inaczej. Zgodnie z § 2 takie wiążące polecenia spółka dominująca jest zobowiązana wydawać w formie pisemnej lub elektronicznej pod rygorem nieważności. § 3 tego artykułu określa, co musi zawierać takie polecenie. Są to następujące elementy:

1)   oczekiwane przez spółkę dominującą zachowanie spółki zależnej w związku z wykonaniem wiążącego polecenia;

2)   interes grupy spółek, który uzasadnia wykonanie przez spółkę zależną wiążącego polecenia;

3)   spodziewane korzyści lub szkody spółki zależnej, które będą następstwem wykonania wiążącego polecenia, o ile występują;

4)   przewidywany sposób i termin naprawienia spółce zależnej szkody poniesionej w wyniku wykonania wiążącego polecenia.

Podkreślić należy, że wykonanie wiążącego polecenia przez spółkę zależną uczestniczącą w grupie spółek wymaga uprzedniej uchwały zarządu spółki zależnej, na co wskazuje art. 21³ § 1 k.s.h. Taka uchwała zgodnie z § 2 powinna zawierać elementy treści wiążącego polecenia, które zostały wymienione powyżej. Spółka zależna uczestnicząca w grupie spółek jest zobowiązana poinformować spółkę dominującą o podjęciu uchwały o wykonaniu wiążącego polecenia albo uchwały o odmowie wykonania wiążącego polecenia, o czym informuje § 1 wspomnianego artykułu.

Wydanie wiążącego polecenia wymaga zastosowania formy pisemnej lub elektronicznej pod rygorem nieważności. Oznacza to zgodnie z art. 78 i 78¹ ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny8, że forma wiążącego polecenia wymaga co najmniej złożenia fizycznego podpisu na kartce przez osobę reprezentującą spółkę dominującą lub opatrzenia pliku zawierającego wiążące polecenie kwalifikowanym podpisem elektronicznym. W praktyce na pewno skomplikuje to w jakimś stopniu wydawanie poleceń w ramach grupy, gdyż nie jest możliwe zastosowanie reżimu wiążącego polecenia przy wydaniu go np. w formie e-maila lub krótkiej wiadomości tekstowej. Do wydania polecenia zobowiązującego do podjęcia działania, które wymaga formy kwalifikowanej (np. zakup nieruchomości), nie potrzeba stosować również takiej formy.

Bardzo ważne jest, by wiążące polecenie było każdorazowo dokładnie sprawdzane pod względem poprawności zarówno co do formy, jak i co do treści przez zarząd spółki zależnej. Pozwoli to potwierdzić, że otrzymane polecenie istotnie jest instrumentem zdefiniowanym w przepisach Kodeksu spółek handlowych jako „wiążące polecenie”, a co za tym idzie – jego wykonanie niesie za sobą istotne skutki prawne, np. w sferze odpowiedzialności⁹.

Okoliczności uzasadniające odmowę wykonania przez spółkę zależną uczestniczącą w grupie wiążącego polecenia wydanego jej przez spółkę dominującą zostały uregulowane w niejednolity sposób. Jedynie przesłanka z art. 21⁴ § 1 k.s.h. ma bezwzględny charakter i odnosi się do każdej spółki zależnej, w tym również do spółek jednoosobowych. A zatem w każdym przypadku, gdy wykonanie wiążącego polecenia doprowadziłoby do niewypłacalności albo zagrożenia niewypłacalnością spółki zależnej, spółka ta ma obowiązek odmówić wykonania wiążącego polecenia. Ani umowa, ani statut spółki zależnej nie mogą odmiennie uregulować tej kwestii. Mimo że w przepisach dotyczących prawa grup spółek nie wskazano sprzeczności z ustawą jako przesłanki odmowy wykonania wiążącego polecenia, nie powinno budzić wątpliwości, że również w takim przypadku zarząd spółki zależnej ma nie tylko prawo, ale i obowiązek odmówić wykonania polecenia (art. 58 § 1 w związku z art. 2 k.s.h.)¹⁰.

 

Przypisy

¹     Ustawa z dnia 9 lutego 2022 r. o zmianie ustawy – Kodeks spółek handlowych oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. poz. 807.

²     Tekst jednolity Dz.U. z 2022 r. poz. 1467 ze zm., dalej: „Kodeks spółek handlowych” lub „k.s.h.”.

³     Uzasadnienie rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks spółek handlowych oraz niektórych innych ustaw, druk sejmowy nr 1515, https://orka.sejm.gov.pl/Druki9ka.nsf/0/2EB24258E6FF3ED2C12587450036A4CE/%24File/1515-uzas.DOCX, s. 6-7, dostęp: 29.11.2022.

⁴     A. Czarnecka, w: Prawo holdingowe. Praktyczny komentarz, M. Baran (red.), Warszawa 2022, art. 4.

⁵     A. Kidyba, w: M. Dumkiewicz, A. Kidyba, Komentarz aktualizowany do art. 1-300 Kodeksu spółek handlowych, LEX/el. 2022, art. 21(1).

⁶     M. Koralewski, Grupy spółek – nowe zasady organizacji prac rad nadzorczych (rozszerzone kompetencje i obowiązki), LEX/el. 2022.

⁷     A. Kidyba, w: M. Dumkiewicz, A. Kidyba, Komentarz aktualizowany do art. 1-300 Kodeksu spółek handlowych, LEX/el. 2022, art. 21(7).

⁸     Tekst jednolity Dz.U. z 2022 r. poz. 1360.

⁹     M. Klimowicz, w: Prawo holdingowe. Praktyczny komentarz, M. Baran, A. Czarnecka (red.), Warszawa 2022, art. 21(2).

¹⁰    A. Kidyba, w: M. Dumkiewicz, A. Kidyba, Komentarz aktualizowany do art. 1-300 Kodeksu spółek handlowych, LEX/el. 2022, art. 21(4).

 

 

Wróć do spisu treści serwisu