Stulecie Pokoju Ryskiego przypadające w tym roku, powinno być inspiracją nie tylko dla analiz historycznych dotyczących powoli już zapomnianej przeszłości, lecz również dla rozważań jak najbardziej współczesnych. Trwające faktycznie od sierpnia 1920 r. do marca 1921 r. negocjacje pokojowe miały początkowo charakter dwustronny ? polsko-bolszewicki, później przekształcając się w rozmowy czterech stron, bo delegacja polska uznała jako strony tychże rozmów kolejne dwa państwa: Białoruś i Ukrainę, oczywiście reprezentowane przez polityków lewicowych, związanych z bolszewikami. Warto bowiem przypomnieć, że relacje polsko-bolszewickie, reprezentowane po naszej stronie przez ludzi związanych z Naczelnikiem Państwa, były nawiązane dużo wcześniej i nigdy nie zostały przerwane, w tym również podczas Wyprawy Kijowskiej oraz będącej jej następstwem wojny, którą do dziś nazywamy ?wojną polsko-bolszewicką?. Nawet jednak tym pojęciem musimy posługiwać się dość ostrożnie, bo państwo polskie, zarówno to uznane przez nas dziś za niepodległe, czyli istniejące w okresie po 11 listopada 1918 r., jak i efemeryda pod nazwą „Królestwa Polskiego” istniejąca w latach 1916-1918, również nie była w sensie prawnym w stanie wojny ani z Rosją ani z państwem bolszewickim, bo przecież były to dwa odrębne twory prawne. Państwo rosyjskie, będące od abdykacji Michaiła II (był cesarzem formalnie jeden dzień po ustąpieniu Mikołaja II) republiką, istniała w sensie prawnym w 1921 r., nikt nie zlikwidował go w sensie prawnym, co najważniejsze, jego przedstawiciele brali udział w Konferencji Wersalskiej. Ale nawet pseudo-państwo rządzone przez Radę Regencyjną, mimo nacisków ze strony jego niemiecko-austriackiego protektora, nie wypowiedziało wojny ani Rosji ani innym państwom Ententy: było nic nieznaczącym wasalem przegrywających wojnę państw centralnych. Natomiast w jakimkolwiek zakresie ów twór, który chcąc nie chcąc zalicza się do naszej historii („historii haniebnej”?), nigdy nie był wrogiem państwa bolszewickiego. Więcej ? jego politycy chcieli stać się stroną negocjacji w Brześciu, które w 1918 r. doprowadziły do pokoju między niemieckojęzycznymi protektorami polskich kolaborantów a państwem bolszewickim. Biorąc pod uwagę, że istniała ciągłość prawna między owym Królestwem Polskim a władzami już Rzeczypospolitej Polskiej utworzonymi po 11 listopada 1918 r. (to Rada Regencyjna przekazała swoją „władzę” przewiezionemu z Berlina Józefowi Piłsudskiemu, który ogłosił się w związku z tym „Tymczasowym Naczelnikiem Państwa”), relacje między stroną polską a państwem bolszewickim były wynikiem owego Pokoju Brzeskiego, a jakimkolwiek stanie wojny nie było mowy. Wręcz odwrotnie: Rada Regencyjna miała swoje przedstawicielstwo przy władzach państwa bolszewickiego, które istniało również po samorozwiązaniu się owej Rady.
Bolszewicy w latach 1919-1920 ? jeszcze przed Wyprawą Kijowską, wielokrotnie proponowali zawarcie z państwem polskim układu pokojowego a ich hojność w dzieleniu się z nami ziemiami, które do 1772 r. należały do państwo Polsko-Litewskiego, a z perspektywy Rosji były częścią „jedinoj niedelimoj Rosiji”, była bardzo duża. Jeszcze na początku 1920 r. ? w zamian za uznanie dyplomatyczne ? „dawali” nam dużo więcej spornego terytorium niż uzyskaliśmy za rok w Traktacie Rosyjskim. Na zawarcie formalnego pokoju z bolszewikami nie zgadzały się jednak państwa Ententy, bo one wciąż uznawały istnienie Rosji, która dziś w naszej polityce historycznej myli się z bolszewikami.
Po co przypominam te fakty? Przede wszystkim aby przypomnieć, że ówczesnym politykom naszego państwa było dużo bliżej do bolszewików niż do Rosji. Co prawda w latach 1918-1920 Paryż i Londyn zmusił władze w Warszawie do nawiązania rozmów z wojskami rosyjskimi, a przede wszystkim z Armią Ochotniczą dowodzoną przez generała Antona Denikina, ale jak wiemy nigdy nie doszło do współdziałania militarnego między wojskiem polskim a armią rosyjską w walce z bolszewikami: wręcz odwrotnie ? doszło do udanego zawieszenia broni między Polakami a Armią Czerwoną właśnie po to, aby mogła pokonać wojska rosyjskie. Nie było często podkreślanej dziś wrogości polsko-bolszewickim, a często po oby stronach stołu w czasie rozmów bilateralnych siedzieli ludzie, którzy nie tylko się wcześniej dobrze znali, ale byli etnicznymi Polakami.
Witold Modzelewski
Profesor Uniwersytetu Warszawskiego
Instytut Studiów Podatkowych
