W niniejszym artykule autor przedstawia postanowienie Sądu Najwyższego (SN) z dnia 23 sierpnia 2022 r.1 dotyczące zasad ustalenia płatnika składek na ubezpieczenia społeczne.
W omawianym orzeczeniu SN stwierdził, że art. 83 ust. 1 pkt 1a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych2 nie zmienia podstawowej zasady systemu ubezpieczeń społecznych, że płatnikiem składek jest rzeczywisty, a nie pozorny pracodawca. „Przepisy ustawy systemowej [tj. ustawy z dnia 13 października 1998 r. – przyp. red.] są pochodne od pracy (działalności lub innych podstaw ubezpieczenia), a nie odwrotnie. Same w sobie nie kreują tytułu ubezpieczenia, w tym przypadku pracowniczego zatrudnienia”3.
W ocenie SN sprawa o ustalenie płatnika składek już wcześniej nie stanowiła novum. Art. 83 ust. 1 pkt 1a przywołanej ustawy jedynie zawęża regulację do sytuacji, w której nie jest kwestionowane samo zatrudnienie jako tytuł podlegania ubezpieczeniom społecznym, lecz istnieje wątpliwość, kto jest płatnikiem składek. Ustawodawca, zważając zapewne na skalę nieprawidłowości, uznał dodatkowy przepis za uzasadniony. Zwłaszcza że w wielu sprawach ujawniano, że tzw. outsourcing pracowniczy był pozorny i łączył się z nieopłacaniem składek – przez niekrótki okres – przez pośrednią spółkę, która nie była pracodawcą. Nowa regulacja z art. 83 ust. 1 pkt 1a nie nadała jednak nowej kompetencji organowi rentowemu, a jedynie ją potwierdziła. Ustawodawca uznał, że taki dodatkowy przepis jest potrzebny, co wynika z równoczesnego dodania nowej regulacji w art. 38a ustawy z dnia 13 października 1998 r., co było spowodowane koniecznością rozwiązania tego samego problemu.
Omawiane orzeczenie zostało wydane przez SN w związku z wniesieniem skargi kasacyjnej opartej na przesłance występowania w sprawie istotnego zagadnienia prawnego. Dla przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania w związku z występowaniem w sprawie istotnego zagadnienia prawnego konieczne jest przedstawienie problemu o charakterze abstrakcyjnym, nierozstrzygniętego w dotychczasowym orzecznictwie i wymagającego pogłębionej wykładni. Zagadnieniem prawnym jest bowiem zagadnienie, które wiąże się z określonymi przepisami prawa materialnego lub procesowego, których wyjaśnienie ma znaczenie nie tylko dla rozstrzygnięcia konkretnej sprawy, ale również dla rozstrzygnięcia innych podobnych spraw.
Przedstawienie zagadnienia prawnego uzasadniającego wniosek o rozpoznanie skargi kasacyjnej powinno nastąpić przez jego sformułowanie jako problemu prawnego wymagającego rozstrzygnięcia, określenie przepisów prawa, w związku z którymi powstało, i zaprezentowanie argumentów, które prowadzą do rozbieżnych ocen. Dopiero wówczas SN ma podstawę do rozważenia, czy przedstawione zagadnienie jest rzeczywiście zagadnieniem „prawnym” oraz czy jest to zagadnienie „istotne”4.
Ponadto istotnym zagadnieniem prawnym w rozumieniu art. 3989 § 1 pkt 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego5 jest zagadnienie nowe, nierozwiązane dotąd w orzecznictwie, którego rozstrzygnięcie może przyczynić się do rozwoju prawa.
W konsekwencji nie można uznać, że w sprawie występuje istotne zagadnienie prawne (art. 3989 § 1 pkt 1 k.p.c.), jeśli SN zajął już stanowisko w kwestii przedstawianej w skardze i wyraził pogląd we wcześniejszych orzeczeniach, a nie zachodzą żadne okoliczności uzasadniające zmianę tego poglądu6.
Skład orzekający zauważył, że powyższe stanowisko co najmniej pośrednio SN potwierdził w wyroku z dnia 16 grudnia 2020 r.7, w którym przyjął, że przepisy art. 83 ust. 1 pkt 1 i 1a ustawy z dnia 13 października 1998 r. stanowią regulację proceduralną, ściśle zależną od prawa materialnego. Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) jest stroną stosunków ubezpieczenia i samodzielnie ustala, czy zgłaszający płatnik jest rzeczywistym pracodawcą. Czyli może stwierdzić w decyzji, że inny podmiot jest faktycznym pracodawcą. Ustawodawca wzmocnił, a w istocie potwierdził taką wykładnię i stosowanie prawa, dodając do art. 83 przywołanej ustawy ust. 1 pkt 1a („Zakład wydaje decyzje w zakresie indywidualnych spraw dotyczących w szczególności […] ustalania płatnika składek”).
Istotny jest także art. 38a ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r., dodany ustawą z dnia 11 maja 2017 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz ustawy o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw8, a stanowiący, że: „Jeżeli w związku z przeprowadzonym postępowaniem wyjaśniającym lub kontrolą wykonywania przez płatników składek obowiązków z zakresu ubezpieczenia społecznego zachodzi konieczność wydania decyzji, o której mowa w art. 83 ust. 1 pkt 1a, Zakład wydaje decyzję podmiotowi zgłaszającemu ubezpieczonych do ubezpieczeń społecznych oraz płatnikowi składek ustalonemu przez Zakład”. Ustawodawca zatem wskazuje, że mogą być różne podmioty, czyli zgłaszający i płatnik, samo zgłoszenie może być więc weryfikowane i organ rentowy może stwierdzić, że inny podmiot jest pracodawcą i płatnikiem składek. Nie oznacza to jednak, że dopiero od wejścia w życie ustawy z dnia 11 maja 2017 r. organ rentowy może weryfikować zgłoszenie. Już wcześniej mógł to robić i wydawał podobne decyzje, gdyż pozwalała na to regulacja z art. 83 ustawy z dnia 13 października 1998 r.
Jak podkreślił SN, organ rentowy przed wydaniem decyzji nie występuje do sądu o ustalenie stosunku prawnego. Co najmniej pośrednio wynika to z art. 1891 k.p.c., który odnosi się do organu podatkowego. Prawodawca nie objął tą regulacją organu rentowego. Art. 31 ustawy z dnia 13 października 1998 r. nie wymienia art. 199a wśród stosowanych odpowiednio przepisów ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa9. Potwierdza to, że nie ma trybu sądowego, takiego jak w art. 1891 k.p.c., w odniesieniu do decyzji organu rentowego. Procedura taka musiałaby być wyraźnie określona przez ustawodawcę, bo ustalenie stosunku prawnego lub prawa w rozumieniu art. 189 k.p.c. dotyczy stosunku cywilnoprawnego, a takim nie jest stosunek ubezpieczenia społecznego (ma charakter publicznoprawny). ZUS nie jest stroną stosunku cywilnoprawnego (umowy o pracę, umowy o dzieło czy umowy zlecenia). Nie chodzi więc o interes prawny w sprawie cywilnej (art. 189 k.p.c.), lecz o realizację ustawy z dnia 13 października 1998 r., w której ZUS ma samodzielną podstawę do wydawania decyzji – art. 83 tej ustawy. Sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych są sprawami cywilnymi tylko w ujęciu formalnym (art. 1 i 2 k.p.c.), a nie materialnym. Innymi słowy, przyjęty zapis w art. 83 ust. 1 pkt 1a ustawy z dnia 13 października 1998 r. jedynie to potwierdza.
Dodatkowo w omawianym orzeczeniu SN odniósł się do zarzutu skarżącej odnośnie do kwestii przejścia zakładu pracy i przypomniał, że zgodnie ze stanowiskiem wyrażonym w wyroku z dnia 3 marca 2015 r.10 dokonanie przez sąd oceny, czy nastąpiło przejście zakładu pracy lub części zakładu pracy na innego pracodawcę, wymaga przeprowadzenia testu składającego się z następujących działań.
Po pierwsze, sąd powinien zidentyfikować jednostkę – zakład pracy lub część zakładu – będącą przedmiotem przejścia. Chodzi o ustalenie, czy w strukturach dotychczasowego pracodawcy występowała dostatecznie wyodrębniona jednostka, którą można uznać za zorganizowane połączenie zasobów, którego celem jest prowadzenie określonej działalności. Aby dokonać takiego ustalenia, należy się odwołać do wypracowanych w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej i SN kryteriów ustalania istnienia takiej jednostki, takich jak przypisanie jej określonego zadania, wyodrębnienie zespołu pracowników, ustalenie określonej struktury kierownictwa, umożliwienie dysponowania środkami materialnymi, urządzeniami, specjalistyczną wiedzą itp.
Po drugie, należy ustalić, jakiego rodzaju jednostka stanowiła przedmiot przejścia analizowanego w danej sprawie, a w szczególności, czy jest to jednostka, której zasadniczymi zasobami, wartościami, decydującymi o jej charakterze i zdolności do prowadzenia działalności, są pracownicy i ich kwalifikacje, czy też jest to jednostka, o której charakterze decydują składniki materialne.
Po trzecie, sąd powinien zbadać, czy jednostka ta zachowała tożsamość po dokonaniu transferu. W wypadku jednostek, których zdolność do działania opiera się na pracy ludzkiej, ustalenie tożsamości jednostki przed przejęciem i po nim zależy w decydującej mierze od stwierdzenia przejęcia większości pracowników (w sensie liczby i kwalifikacji). Jeśli natomiast działanie jednostki opiera się głównie na składnikach materialnych, decydujące jest przejęcie zasobów materialnych, nawet gdy nie przejęto większości personelu. Nie oznacza to jednak, że inne kryteria zachowania tożsamości nie mają znaczenia. Przeciwnie – sąd badający zachowanie tożsamości przez przejętą jednostkę powinien zawsze dokonywać całościowej oceny, a zachowanie jednego z jej elementów nie może być podstawą do przyjęcia, że przejmowana jednostka (np. część zakładu) zachowała tożsamość. Z tego względu np. przejęcie przez nowego pracodawcę składników majątkowych służących do wykonywania określonej działalności jest istotnym wskaźnikiem zachowania tożsamości przez przejmowaną część zakładu pracy, także w wypadku usług opartych w zasadniczym stopniu na pracy ludzkiej, zwłaszcza gdy powstają wątpliwości, czy przejęta część załogi jednostki jest wystarczająca do stwierdzenia transferu. Dotyczy to również innych wyznaczników tożsamości jednostki, w tym zachowania przez nią samodzielności organizacyjnej, jakkolwiek także ten warunek nie może sam w sobie decydować o tożsamości jednostki11.
Ponadto chociażby w wyroku z dnia 27 stycznia 2016 r.12 SN przyjął, że powierzenie podmiotom zewnętrznym zadań wykonywanych dotychczas samodzielnie przez pracodawcę może prowadzić do przejścia części zakładu pracy w rozumieniu art. 231 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy13, jeżeli przejmowana część zakładu pracy (jednostka gospodarcza) zachowała tożsamość, na skutek czego pracownicy tej części zakładu pracy z dniem przejścia stają się z mocy prawa pracownikami podmiotu przejmującego, w tym przypadku insourcera. Efektem transferu zakładu pracy jest zmiana podmiotowa w stosunkach pracy, jeżeli nie ma zaś zmiany podmiotowej w stosunku pracy, to zapewne nie doszło do transferu zakładu pracy. Przejście samych pracowników bez przejścia wykorzystywanego przez nich substratu majątkowego nie wypełnia hipotezy normy prawnej z art. 231 k.p.14
Przypisy
1 II USK 571/21, http://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/OrzeczeniaHTML/ii%20usk%20571-21.docx.html, dostęp: 19.12.2022.
2 Tekst jednolity Dz.U. z 2022 r. poz. 1009, dalej: ustawa z dnia 13 października 1998 r.
3 Postanowienie SN z dnia 23 sierpnia 2022 r., II USK 571/21, dok. cyt.
4 Por. postanowienia SN:
1) z dnia 10 maja 2001 r., II CZ 35/01, OSNC 2002, nr 1, poz. 11;
2) z dnia 13 sierpnia 2002 r., I PKN 649/01, OSNP 2004, nr 9, poz. 158;
3) z dnia 14 lutego 2003 r., I PK 306/02, „Wokanda” 2004, nr 7-8, poz. 51;
4) z dnia 10 stycznia 2012 r., I UK 305/11, LEX nr 1215784;
5) z dnia 23 marca 2012 r., II PK 284/11, LEX nr 1214575;
6) z dnia 10 września 2014 r., I CSK 729/13, LEX nr 1532950;
7) z dnia 2 grudnia 2014 r., II CSK 376/14, LEX nr 1622307;
8) z dnia 14 kwietnia 2015 r., II PK 217/14, LEX nr 678073;
9) z dnia 28 października 2015 r., I PK 17/15, LEX nr 2021940;
10) z dnia 14 stycznia 2016 r., II CSK 382/15, LEX nr 2090999.
5 Tekst jednolity Dz.U. z 2021 r. poz. 1805 ze zm., dalej: k.p.c.
6 Por. postanowienia SN:
1) z dnia 12 marca 2010 r., II UK 400/09, LEX nr 577468;
2) z dnia 19 stycznia 2012 r., I UK 328/11, LEX nr 1215423;
3) z dnia 19 marca 2012 r., II PK 294/11, LEX nr 1214578;
4) z dnia 10 kwietnia 2018 r., I CSK 733/17, LEX nr 2495968;
5) z dnia 10 kwietnia 2018 r., II PK 143/17, LEX nr 2525398;
6) z dnia 19 kwietnia 2018 r., I CSK 709/17, LEX nr 2486162;
7) z dnia 23 maja 2018 r., I CSK 33/18, LEX nr 2508114.
7 I UK 137/19, LEX nr 3224722.
8 Dz.U. poz. 1027, dalej: ustawa z dnia 11 maja 2017 r.
9 Tekst jednolity Dz.U. z 2021 r. poz. 1540 ze zm.
10 I PK 187/14, OSNP 2017, nr 1 poz. 2.
11 Zob. wyrok SN z dnia 13 marca 2014 r., I BP 8/13, LEX nr 1511807.
12 I PK 21/15, LEX nr 1975836.
13 Tekst jednolity Dz.U. z 2022 r. poz. 1510 ze zm., dalej: k.p.
14 Zob. też wyrok SN z dnia 23 czerwca 2021 r., I USKP 37/21, LEX nr 3363480.
Vlog podatkowy ISP
Udostępniamy Państwu Video blog podatkowy Instytutu Studiów Podatkowych zawierający najnowsze wypowiedzi ekspertów Instytutu na temat zmian i interpretacji podatkowych prezentowane w formie krótkich filmów na kanale YouTube.
