Wpływ powiązań osobowych i kapitałowych oraz przepływów finansowych na możliwość uznania za pracownika w rozumieniu ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych

Wpływ powiązań osobowych i kapitałowych na możliwość uznania danej osoby za pracownika w rozumieniu ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych1 był przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego (SN) zawartych w uchwale z dnia 26 sierpnia 2021 r. w sprawie III UZP 3/212. Sąd ten uznał, że powiązania kapitałowo-organizacyjne, ekonomiczne i personalne między pracodawcą a podmiotem trzecim zawierającym umowy cywilnoprawne z pracownikami pracodawcy mają znaczenie dla dopuszczalności zastosowania przepisu art. 8 ust. 2a przywołanej ustawy. Jednakże sam fakt występowania takich powiązań nie stanowi samodzielnej przesłanki do uznania takiej osoby za pracownika. Istotne znaczenie mają również przepływy finansowe między podmiotami.

Na wstępie należy zwrócić uwagę, że uchwała z dnia 26 sierpnia 2021 r. w sprawie III UZP 3/21 została wydana w trybie art. 390 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego³, w składzie trzech sędziów, po rozpoznaniu przez SN zagadnienia prawnego przekazanego postanowieniami sądu apelacyjnego.

Zważyć trzeba, że z formalnego punktu widzenia uchwały SN, nawet mające moc zasady prawnej, wiążą tylko składy SN. Z kolei uchwała rozstrzygająca zagadnienie prawne przedstawione SN na podstawie art. 390 k.p.c. wiąże sądy podejmujące następnie czynności decyzyjne w danej sprawie, tzn. nie tylko sam sąd drugiej instancji, lecz także sąd pierwszej instancji, któremu następnie sprawa została przekazana, oraz ewentualnie sąd drugiej instancji, rozpoznający kolejną apelację od orzeczenia sądu niższego ponownie rozstrzygającego sprawę⁴.

Zgodnie z art. 390 § 2 k.p.c. uchwała SN rozstrzygająca zagadnienie prawne wiąże w danej sprawie. Oznacza to, że uchwałą SN rozstrzygającą zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości są związane wyłącznie sądy rozpoznające sprawę, w której przedstawiono SN to konkretne zagadnienie, nie wiąże ona natomiast w innej sprawie, nawet jeśli przedmiotem innego powództwa jest to samo roszczenie oparte na tej samej podstawie faktycznej i prawnej. Jakkolwiek zatem uchwały SN rozstrzygające zagadnienia prawne mogą stanowić w innych sprawach pomoc przy dokonywaniu wykładni prawa, to jednak nie przesądzają o braku możliwości dokonania interpretacji przepisów w sposób odmienny niż tam zaprezentowany⁵.

W tym kontekście należy zauważyć, że w stanie faktycznym występującym w sprawie, w której SN wydał uchwałę z dnia 26 sierpnia 2021 r. w sprawie III UZP 3/21, pracownik wykonywał umowę zlecenia zawartą z przedsiębiorcą prowadzącym sprzedaż towarów jego pracodawcy (przez Internet), z którym przedsiębiorca ten jest powiązany osobowo lub kapitałowo.

W uzasadnieniu powyższej uchwały SN stwierdził, że: „Jeśli chodzi o powiązania kapitałowe i osobowe (powiązania kapitałowe, organizacyjne, ekonomiczne i personalne) wypada zauważyć, że wypracowana w orzecznictwie Sądu Najwyższego wykładnia dotycząca stosowania art. 8 ust. 2a ustawy systemowej [tj. ustawy z dnia 13 października 1998 r. – przyp. red.] w sprawach, w których występują powiązania kapitałowo-organizacyjne (a także personalne) między pracodawcą a zleceniodawcą, zlecającym w ramach umowy zlecenia (umowy o świadczenie usług, innej umowy cywilnoprawnej) zawartej z pracownikiem tego pracodawcy wykonywanie czynności, które mogą być potraktowane jako wykonywanie umowy na rzecz pracodawcy, prowadzi do wniosku, że powiązania tego rodzaju nie są bez znaczenia dla oceny konkretnego stanu faktycznego. Można zaryzykować tezę, że im silniejsze powiązania kapitałowe, organizacyjne, ekonomiczne i personalne między pracodawcą i osobą trzecią zlecającą jego pracownikom wykonywanie umowy cywilnoprawnej, tym łatwiej w konkretnym stanie faktycznym uznać (ustalić i ocenić), że praca świadczona w ramach umowy cywilnoprawnej była wykonywana na rzecz pracodawcy – w jego interesie. Chodzi w tym przypadku o struktury holdingowe, powiązania typu spółka dominująca–spółka zależna, spółka matka–spółka córka, wyodrębnienie spółek «celowych» itp. [podkreślenie – M.K.]”⁶.

Z powyższych rozważań SN jednoznacznie wynika, że nie można wywodzić istnienia możliwości zastosowania w danym stanie faktycznym art. 8 ust. 2a ustawy z dnia 13 października 1998 r. wyłącznie na podstawie istnienia powiązań kapitałowych, organizacyjnych, ekonomicznych i personalnych między pracodawcą i osobą trzecią zlecającą jego pracownikom wykonywanie umowy cywilnoprawnej. Konieczne jest wystąpienie przesłanek ustawowych określonych art. 8 ust. 2a tej ustawy.

Mając natomiast na uwadze, że wykonywanie pracy w ramach umowy cywilnoprawnej na rzecz pracodawcy nie zostało przez ustawodawcę zdefiniowane ani w żaden sposób opisane, tak aby na gruncie prawa ubezpieczeń społecznych można było jednoznacznie powiedzieć, o jakie sytuacje chodzi, szczególnego znaczenia nabiera inny fragment rozważań prawnych SN, zawartych w uzasadnieniu uchwały z dnia 26 sierpnia 2021 r. w sprawie III UZP 3/21. Otóż SN stwierdził, że jeśli podsumuje się dotychczasowe spostrzeżenia, można przyjąć, że według orzecznictwa „praca wykonywana na rzecz pracodawcy” to praca, której rzeczywistym beneficjentem jest pracodawca, niezależnie od formalnej więzi prawnej łączącej pracownika z osobą trzecią. Oznacza to, że bez względu na rodzaj czynności wykonywanych przez pracownika, wynikających z umowy o pracę i z umowy zawartej z osobą trzecią, oraz niezależnie od tożsamości rodzaju działalności prowadzonej przez pracodawcę i osobę trzecią wystarczającą przesłanką zastosowania art. 8 ust. 2a ustawy z dnia 13 października 1998 r. jest korzystanie przez pracodawcę z wymiernych rezultatów pracy swojego pracownika, wynagradzanego przez osobę trzecią ze środków pozyskanych od pracodawcy na podstawie umowy łączącej pracodawcę z osobą trzecią (nie musi być to umowa o podwykonawstwo, może chodzić o każdy rodzaj umowy o współpracy). Przepływy finansowe polegają przy tym na tym, że pracodawca przekazuje osobie trzeciej środki na sfinansowanie określonego zadania, stanowiącego przedmiot własnej działalności, a osoba trzecia, aby wywiązać się z przyjętego zobowiązania, zatrudnia pracowników pracodawcy⁷; mogą one mieć różny tytuł i różną postać⁸.

W uzasadnieniu uchwały z dnia 26 sierpnia 2021 r. w sprawie III UZP 6/21 SN stwierdził natomiast, że: „Istotne znaczenie, jakie w procesie stosowania art. 8 ust. 2a ustawy systemowej przypisać należy bezpośredniemu lub pośredniemu finansowaniu przez pracodawcę czynności wykonywanych dla niego przez pracowników działających w charakterze zleceniobiorców osoby trzeciej, znajduje potwierdzenie nie tylko w realizacji celów, dla których wprowadzono do systemu prawnego art. 8 ust. 2a ustawy systemowej oraz potrzebie wytyczenia granic dla stosowania tego przepisu i niedozwolonej optymalizacji składkowo-wynagrodzeniowej ze względu na wymogi wynikające z zasady pewności prawa. Ma przede wszystkim oparcie w odczytaniu treści tego przepisu przy uwzględnieniu art. 22 § 1 k.p.⁹ Już w wyroku Sądu Najwyższego z 16 grudnia 2020 r., I UK 144/19 (niepublikowany) podkreślono, że nie występuje samodzielne (odrębne) ubezpieczenie społeczne z tytułu zatrudnienia na podstawie umowy cywilnej, lecz tylko podleganie ubezpieczeniom społecznym z pracowniczego zatrudnienia. Dlatego też nie powinno dziwić, że w sprawie II UK 477/17 przyjęto, że definicję pracodawcy z art. 8 ust. 2a ustawy systemowej należy odkodowywać za pomocą prawa pracy. Daje to Sądowi Najwyższemu podstawę dla zrekonstruowania normy z art. 8 ust. 2a ustawy systemowej przy wykorzystaniu zarówno celów, jakim miał służyć ten przepis, jak i definicji stosunku pracy z art. 22 § 1 k.p. W przepisie tym użyto bowiem zwrotu – powielonego w art. 8 ust. 2a ustawy systemowej – «na rzecz pracodawcy». Zgodnie z art. § 1 k.p. «przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca – do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem». Dla stwierdzenia, że dany stosunek prawny jest stosunkiem pracy konieczne jest więc ustalenie, czy wykonywana jest praca określonego rodzaju dla pracodawcy, czy dana osoba podlega poleceniom pracodawcy oraz czy osoba ta otrzymuje od pracodawcy wynagrodzenie za czynności, które dla niego wykonuje na jego polecenie. Skoro zaś tytuł ubezpieczenia społecznego jest pochodną istnienia ważnego stosunku cywilnoprawnego, to o rozszerzonym pracowniczym tytule ubezpieczenia społecznego (polegającego na traktowaniu jako pracowników niektórych zleceniobiorców) można mówić tylko w przypadku finansowania przez pracodawcę wynagrodzenia wypłacanego przez osobę trzecią jego pracownikom, za czynności wykonywane przez nich dla tego pracodawcy, choć pod formalnym kierownictwem tej osoby. Tym samym finansowanie przez pracodawcę w jakikolwiek sposób wynagrodzenia z tytułu świadczenia na jego rzecz pracy przez pracownika na podstawie umowy zawartej z osobą trzecią, przemawia (ale nie przesądza) za zastosowaniem art. 8 ust. 2a ustawy systemowej a brak takiego finansowania przemawia przeciwko zastosowaniu tego przepisu, o ile nie stwierdzi się w danym stanie faktycznym dodatkowych okoliczności wskazujących na działania sprzeczne z celami tego przepisu”¹⁰.

W wydanej uchwale SN nawiązał do swoich wcześniejszych orzeczeń uwypuklających znaczenie kierunku rozliczeń finansowych między pracodawcą a podmiotem (osobą trzecią) świadczącym usługi na rzecz pracodawcy przy wykorzystaniu jego pracowników zatrudnionych w tym celu u osoby trzeciej na podstawie umowy cywilnoprawnej.

SN dostrzegł nietypowość (złożoność) stanu faktycznego i trafnie podkreślił, że kontekst faktyczny przy stosowaniu art. 8 ust. 2a ustawy z dnia 13 października 1998 r. ma istotne znaczenie¹¹.

Jeśli chodzi natomiast o podniesioną w uchwale z dnia 26 sierpnia 2021 r. w sprawie III UZP 3/21 kwestię struktur holdingowych, należy zwrócić uwagę na stanowisko zawarte w wyroku SN z dnia 9 listopada 2021 r., zgodnie z którym: „[…] nie można uznać, że konkluzjom zaskarżonego wyroku sprzeciwia się treść uchwały Sądu Najwyższego z dnia 16 czerwca 2016 r., III UZP 6/16, OSNP 2017 nr 3, poz. 32, w której wyrażono pogląd, że spółka kapitałowa wchodząca w skład «holdingowej struktury organizacyjnej spółek handlowych», a nie ta struktura (holding, grupa kapitałowa) jest pracodawcą, o którym mowa w art. 8 ust. 2a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych. W uzasadnieniu uchwały stwierdzono między innymi, że w modelu właścicielskim pracodawcy z całą pewnością nie mieści się poszukiwanie podmiotowości pracodawcy na poziomie grupy spółek (holdingu). Jeśli zdefiniowanie pojęcia «pracownika» w rozumieniu art. 8 ust. 2a wymaga odwołania się do regulacji Kodeksu pracy, to w taki sam sposób należy również definiować użyte w nim pojęcie «pracodawcy». Chodzi zatem o pracodawcę w takim ujęciu, w jakim występuje on w art. 3 k.p. Uznanie wielopodmiotowej struktury za pracodawcę rodzi pytanie o to, dla którego z jej uczestników pracownik miałby wykonywać pracę. Trudno sobie bowiem wyobrazić sytuację, w której wszystkie podmioty zgrupowane in gremio pełniłyby rolę płatnika w odniesieniu do wszystkich pracowników zatrudnionych w każdym z tych podmiotów. Również możliwość zastosowania w omawianym zakresie metody «unoszenia zasłony osobowości prawnej», opisanej przez Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia 23 kwietnia 2006 r., III PZP 2/06 (OSNCP 2007 nr 3-4, poz. 38), nie prowadzi do stworzenia konstrukcji pracodawcy wielopodmiotowego. Skutkiem powołanej uchwały jest bowiem przyjęcie, że pakiet socjalny zawarty w procesie prywatyzacji ze związkami zawodowymi przez podmiot, który staje się następnie nabywcą większościowego pakietu akcji pracodawcy, ma walor porozumienia zbiorowego, o którym mowa w art. 9 § 1 k.p., wiążącego pracodawcę. Innymi słowy Sąd Najwyższy przypisał pracodawcy skutki działania podmiotu, który staje się potem podmiotem dominującym względem pracodawcy. Owo przypisanie ma przy tym jedynie wycinkowy wymiar, odnoszący się do pakietu socjalnego. Nie powoduje natomiast żadnych skutków łącznie dla obu podmiotów (dominującego i zależnego), lecz wyłącznie skutki dla podmiotu zależnego. Końcowo Sąd Najwyższy w składzie rozpatrującym przedstawione mu zagadnienie prawne podkreślił, że na przeszkodzie tworzeniu konstrukcji pracodawcy wielopodmiotowego w prawie pracy stoi także uchwała z dnia 2 września 2009 r., II UZP 6/09 (OSNP 2010 nr 3-4, poz. 46). Zgodnie z wyrażonym w tej uchwale poglądem, praca wykonywana w warunkach opisanych w art. 8 ust. 2a ustawy systemowej jest bowiem traktowana jak praca na rzecz własnego pracodawcy. Nie kwalifikuje się jej więc jako czynności realizowanych na rzecz osoby trzeciej, lecz niejako «włącza» do stosunku pracy łączącego pracownika z jego pracodawcą. W tym ujęciu art. 8 ust. 2a ustawy systemowej stanowi jedyny – prawnie skonkretyzowany – instrument pomijania prawnej odrębności członków holdingu. Jego prawne skonkretyzowanie ma tę zaletę, że abstrahuje od konieczności dowodzenia jakichkolwiek nadużyć pozycji pracodawcy w grupie spółek. Niemniej jednak, zarówno ta koncepcja, jak i regulacja art. 8 ust. 2a ustawy systemowej zmierzają do ujęcia całokształtu aktywności osoby zatrudnionej na rzecz różnych podmiotów holdingowych w ramach jednej więzi zatrudnienia – z zasady jednego stosunku pracy. Nie ma więc mowy o tworzeniu jakiejkolwiek kategorii wielopodmiotowej, realizującej «model właścicielski związany z holdingową strukturą organizacyjną spółek handlowych».

W ocenie obecnego składu Sądu Najwyższego, za holding można uznać organizację grupującą spółki samodzielne pod względem prawnym i organizacyjnym, ale pod względem finansowym uzależnione od podmiotu dominującego, który posiada na tyle istotne udziały w podmiotach zależnych, że ma bezpośredni wpływ na skład zarządów spółek i przez to na działalność tych podmiotów (art. 368 § 4 k.s.h.¹² oraz art. 300⁶² k.s.h.)”¹³.

Wróć do spisu treści serwisu