Zagadnienie tzw. wspólnika iluzorycznego w prawie ubezpieczeń społecznych

Wspólnik jednoosobowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością jest traktowany w przepisach prawa z zakresu ubezpieczeń społecznych jak osoba prowadząca pozarolniczą działalność gospodarczą – ze wszystkimi konsekwencjami przejawiającymi się w podleganiu ubezpieczeniom społecznym i ubezpieczeniu zdrowotnemu. W przypadku spółek wieloosobowych może wystąpić sytuacja, w której skala przewagi głosów jednego ze wspólników oraz sposób jej wykorzystywania nakazuje traktować wieloosobową spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością na równi ze spółką jednoosobową. Drugi wspólnik zostanie wtedy uznany za tzw. wspólnika iluzorycznego.

W myśl art. 6 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych¹ obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym podlegają, z zastrzeżeniem art. 8 i 9, osoby fizyczne, które na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej są osobami prowadzącymi pozarolniczą działalność oraz osobami z nimi współpracującymi. Obowiązkowo ubezpieczeniu wypadkowemu podlegają osoby podlegające ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym (art. 12 ust. 1 ww. ustawy).

Za osobę prowadzącą pozarolniczą działalność uważa się też wspólnika jednoosobowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz wspólników spółki jawnej, komandytowej lub partnerskiej (art. 8 ust. 6 pkt 4 ustawy z dnia 13 października 1998 r.). Na podstawie zaś art. 66 ust. 1 pkt 1c ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych² osoby spełniające warunki do objęcia ubezpieczeniami społecznymi, które są osobami prowadzącymi działalność pozarolniczą, z wyłączeniem osób, które zawiesiły wykonywanie działalności gospodarczej na podstawie przepisów ustawy z dnia 6 marca 2018 r. – Prawo przedsiębiorców³ lub przepisów o ubezpieczeniach społecznych lub ubezpieczeniu społecznym rolników, podlegają obowiązkowi ubezpieczenia zdrowotnego.

W konsekwencji wspólnicy spółki jawnej, a także komandytowej, partnerskiej i jednoosobowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością stosownie do treści art. 66 ust. 1 pkt 1 lit. c ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. podlegają obowiązkowi ubezpieczenia zdrowotnego jako osoby spełniające warunki do objęcia ubezpieczeniami społecznymi, prowadzące działalność pozarolniczą⁴.

Pojęcia „prawie jedynego wspólnika” oraz „iluzorycznego wspólnika” nie wywodzą się z języka prawnego, opisują natomiast stan faktyczny danej sprawy. Nie podlegają wykładni tak jak przepisy prawa. Sąd Najwyższy nie sprecyzował dotąd znaczenia pozaustawowych terminów „niemal (prawie) jedyny wspólnik (udziałowiec)” lub „wspólnik (udziałowiec) iluzoryczny”, co powoduje, że wskazówek w tym zakresie należy szukać w dotychczasowym orzecznictwie. Jedynie pomocniczy charakter ma treść art. 38 pkt 8 ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym⁵, na mocy którego w dziale 1 rejestru przedsiębiorców w przypadku spółki z ograniczoną odpowiedzialnością zamieszcza się następujące dane:

1)   wysokość kapitału zakładowego, a jeżeli wspólnicy wnoszą wkłady niepieniężne – zaznaczenie tej okoliczności, z podaniem wartości objętych w zamian za nie udziałów;

2)   określenie, czy wspólnik może mieć jeden czy większą liczbę udziałów;

3)   zgodnie z art. 35 – oznaczenie wspólników posiadających samodzielnie lub łącznie z innymi co najmniej 10% kapitału zakładowego oraz liczbę posiadanych przez tych wspólników udziałów i łączną ich wysokość.

W judykaturze przyjmuje się, że z sytuacją występowania wspólnika iluzorycznego mamy do czynienia wtedy, gdy jeden ze wspólników spółki wieloosobowej ze względu na swą pozycję w spółce posiada w zasadzie całość uprawnień o charakterze korporacyjnym i majątkowym, co jest wywodzone z umowy spółki i z praktyki działania danej spółki. Wówczas drugi wspólnik jest tzw. wspólnikiem iluzorycznym.

W wyroku z dnia 24 lutego 2021 r.⁶ Sąd Najwyższy podkreślił, powołując się na dotychczasowe orzecznictwo, że wspólnik dwuosobowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, który posiada część udziałów zapewniającą mu prawo do samodzielnego decydowania o wynikach zgromadzenia wspólników i niemal wyłączne prawo do zysku oraz który – wskutek pełnienia funkcji jednoosobowego zarządu – ma nieskrępowaną możliwość samodzielnego decydowania o bieżącej działalności spółki, podlega ubezpieczeniom społecznym jako osoba prowadząca działalność pozarolniczą na podstawie art. 8 ust. 6 pkt 4 ustawy z dnia 13 października 1998 r. Sąd Najwyższy zajął więc stanowisko, że w tym przypadku wykładnia funkcjonalna przełamuje wykładnię językową. W takiej sytuacji, aby móc skutecznie odejść od wykładni semantycznej powyższego przepisu i uznać, że wspólnik spółki wieloosobowej w istocie spełnia kryteria wspólnika spółki jednoosobowej, konieczne jest dokładne zbadanie przez Prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia, czy rzeczywiście jeden ze wspólników posiada wyłączne prawo do zysku oraz nieskrępowaną możliwość samodzielnego decydowania o bieżącej działalności spółki. Nie jest dopuszczalne oparcie się przez organ wyłącznie na zapisach rubryki 7 informacji z KRS, ewentualnie na ocenie samej proporcji posiadanych przez wspólników udziałów. Zaznaczyć bowiem należy, że zgodnie z art. 157 § 1 k.s.h.⁷ umowa spółki z ograniczoną odpowiedzialnością powinna określać:

1)   firmę i siedzibę spółki;

2)   przedmiot działalności spółki;

3)   wysokość kapitału zakładowego;

4)   czy wspólnik może mieć więcej niż jeden udział;

5)   liczbę i wartość nominalną udziałów objętych przez poszczególnych wspólników;

6)   czas trwania spółki, jeżeli jest oznaczony.

Z kolei w myśl art. 174 § 1 k.s.h., jeżeli ustawa lub umowa spółki nie stanowi inaczej, wspólnicy mają równe prawa i obowiązki w spółce. W przypadku gdy umowa spółki przewiduje udziały o szczególnych uprawnieniach, uprawnienia te powinny być w umowie określone (§ 2). Uprzywilejowanie może dotyczyć w szczególności prawa głosu, prawa do dywidendy lub sposobu uczestniczenia w podziale majątku w przypadku likwidacji spółki (§ 3). Tym samym o statusie danego wspólnika nie decyduje wyłącznie liczba posiadanych przez niego udziałów bądź ujęcie go lub też nie w rubryce 7 informacji z KRS, lecz skala realnych praw i obowiązków przysługujących mu w spółce. W pierwszej kolejności zatem dokonanie oceny rzeczywistego funkcjonowania wspólnika spółki wieloosobowej, w kontekście możliwości przypisania mu cech wspólnika spółki jednoosobowej, wymaga zbadania przez organ zapisów umowy spółki⁸.

Zdaniem Sądu Najwyższego podobna sytuacja (w sferze faktów) występuje wówczas, gdy spółka z ograniczoną odpowiedzialnością nie jest wprawdzie spółką jednoosobową, ale proporcja udziałów poszczególnych wspólników występująca w tej spółce powoduje, że tylko jeden wspólnik w istocie ma wszystkie uprawnienia zarówno korporacyjne, jak i majątkowe. W szczególności z taką sytuacją mamy do czynienia wtedy, gdy jeden wspólnik posiada taką część udziałów, która zapewnia mu wyłączne prawo głosu w zgromadzeniu wspólników i niemal wyłączne prawo do zysku, a także – wskutek pełnienia funkcji jednoosobowego zarządu – nieskrępowane samodzielne decydowanie o bieżącej działalności spółki. Status prawny takiego wspólnika jest więc analogiczny jak wspólnika jednoosobowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Dlatego też – oparte wyłącznie na literalnej wykładni art. 8 ust. 6 pkt 4 ustawy z dnia 13 października 1998 r. – uznanie, że taki wspólnik spółki z ograniczoną odpowiedzialnością nie podlega obowiązkowi ubezpieczeń społecznych tylko z tego powodu, że „formalnie” nie jest wspólnikiem jednoosobowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, prowadziłoby do naruszenia zasady powszechności ubezpieczeń społecznych i konstytucyjnej gwarancji zabezpieczenia społecznego dla obywatela. To właśnie te reguły trzeba zaś brać pod uwagę przy dokonywaniu wykładni art. 8 ust. 6 pkt 4 ustawy z dnia 13 października 1998 r.⁹

Jak stwierdził Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia 15 listopada 2018 r.: „W uzasadnieniu projektu ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U. Nr 199, poz. 1673), w której przyjęto przepis art. 8 ust. 6 ustawy systemowej [tj. ustawy z dnia 13 października 1998 r. – przyp. red.] w brzmieniu: za osobę prowadzącą pozarolniczą działalność uważa się wspólnika jednoosobowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz wspólników spółki jawnej, komandytowej lub partnerskiej, wskazano, iż wprowadzona zmiana wypełnia lukę prawną, która powoduje, że w większości przypadków wspólnicy jednoosobowych spółek z ograniczoną odpowiedzialnością pozbawieni są ochrony ubezpieczeniowej. W dotychczasowym stanie prawnym, aby podlegać ubezpieczeniom społecznym musieli mieć zawartą ze spółką umowę. Nie zawsze jednak mogli skutecznie zawrzeć umowy «sami ze sobą». Zgodnie z nowelizacją, wspólnicy ci traktowani są w zakresie ubezpieczeń społecznych tak samo, jak osoby prowadzące działalność gospodarczą (Lex Omega). Z przedstawionego wyżej uzasadnienia, mającego walor wykładni autentycznej, wynika, że ustawodawca kierował się zasadą powszechności ubezpieczeń społecznych. Jak trafnie wskazuje Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 17 października 2017 r. (II UK 451/16) dopuszczalność istnienia jednoosobowych spółek jest paradoksem nie tylko językowym. W ujęciu ekonomicznym zachodzi tożsamość wspólnika i spółki. Jedynie w prawno-organizacyjnym znaczeniu można wyodrębnić dwie niezależne osoby. Stąd też, pojawiły się wątpliwości co do dopuszczalności zawierania umów o pracę między spółką i jej jedynym wspólnikiem. Powszechnie uważa się, że umowa taka jest nieważna, gdyż została zawarta z samym sobą. Okoliczności te stanowią ratio legis przepisu art. 8 ust. 6 pkt 4 ustawy systemowej. […] Przyjęcie zatem literalnej wykładni art. 8 ust. 6 pkt 4 ustawy systemowej – jak uczynił to Sąd Okręgowy – prowadzi do naruszenia zasady powszechności ubezpieczeń społecznych i konstytucyjnej gwarancji każdego obywatela do zabezpieczenia społecznego. Wypełnieniem zaś tych gwarancji jest objęcie ubezpieczeniami społecznymi wspólnika dominującego (posiadającego 92% udziałów) – traktowanego na użytek prawa ubezpieczeń społecznych, jako jedynego udziałowca. […] Z perspektywy norm prawa ubezpieczeń społecznych, tego rodzaju spółkę należy traktować jako spółkę jednoosobową [podkreślenie – M.K.]”¹⁰.

Dlatego w orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęto, że właściciele jednoosobowych spółek z ograniczoną odpowiedzialnością – ze względu na przedmiot zbiorczego tytułu ubezpieczenia, jakim jest „prowadzenie działalności pozarolniczej” – podlegają ubezpieczeniom społecznym na podstawie art. 8 ust. 6 pkt 4 ustawy z dnia 13 października 1998 r.¹¹ Status wspólników takich spółek wyłącza konwersję tytułu ubezpieczenia na wynikający z zawarcia umowy o pracę z własną spółką¹². Z tych samych przyczyn w orzecznictwie nie uznaje się za zatrudnienie pracownicze także zatrudnienia dominującego wspólnika wtedy, gdy udział innych wspólników w kapitale zakładowym spółki jest tak mały, że pozostaje w istocie iluzoryczny, np. nie przekracza kilku procent¹³. W orzecznictwie stwierdza się, że z perspektywy prawa ubezpieczeń społecznych tego rodzaju spółkę należy traktować jak spółkę jednoosobową¹⁴.

Sąd Najwyższy jednolicie przyjmuje, że wspólnik, który ma większościowe udziały w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, nie może korzystać z ubezpieczenia społecznego jako pracownik¹⁵. Z tym stanowiskiem nie koliduje możliwość pracowniczego ubezpieczenia wspólników wieloosobowych spółek z ograniczoną odpowiedzialnością na stanowiskach członków zarządu¹⁶. Gdy jednak udział w kapitale zakładowym spółki innych wspólników pozostaje iluzoryczny, to w orzecznictwie Sądu Najwyższego nie aprobuje się czynności zmierzających do wykreowania więzi pracowniczej, pozbawionej jednocześnie jej immanentnych cech z powodu połączenia pracy i kapitału¹⁷.

W odniesieniu do wspólnika jednoosobowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością już w wyroku z dnia 3 lutego 2011 r.¹⁸ Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że obowiązek ubezpieczenia tegoż wspólnika jest powiązany jedynie z posiadaniem przez niego takiego statusu prawnego, a nie z prowadzeniem działalności gospodarczej. W uzasadnieniu tego stanowiska wyjaśniono, że na tle art. 8 ust. 6 ustawy z dnia 13 października 1998 r. należy stwierdzić, iż pojęcie „prowadzenia działalności pozarolniczej” jest szersze od pojęcia „działalności gospodarczej” określonego w art. 2 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej¹⁹. Do pojęcia działalności gospodarczej w powyższym (wąskim) rozumieniu ustawa z dnia 13 października 1998 r. odwołuje się tylko w art. 8 ust. 6 pkt 1, a w pozostałych punktach tego przepisu wymienia osoby nieprowadzące działalności gospodarczej w ścisłym znaczeniu tego pojęcia. Właśnie w kręgu tych osób znajduje się wymieniony w art. 8 ust. 6 pkt 4 tej ustawy wspólnik jednoosobowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, który jest objęty obowiązkiem ubezpieczenia bez względu na fakt prowadzenia działalności gospodarczej.

Analogicznie Sąd Najwyższy wypowiedział się w wyrokach z dnia 11 września 2013 r.²⁰, z dnia 3 sierpnia 2011 r.²¹, z dnia 9 czerwca 2010 r.²² i z dnia 12 lipca 2017 r.²³ Stwierdził w nich, że jedyny wspólnik spółki z ograniczoną odpowiedzialnością podlega obowiązkowo ubezpieczeniom społecznym na podstawie tytułu określonego w art. 8 ust. 6 pkt 4 ustawy z dnia 13 października 1998 r. Z treści tego przepisu wynika, że samo posiadanie statusu wspólnika jednoosobowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością decyduje o podleganiu przez niego ubezpieczeniom społecznym z tytułu prowadzenia działalności pozarolniczej. W tym stanie prawnym irrelewantna jest okoliczność, czy spółka, której dominującym (95 do 5) wspólnikiem jest skarżący, prowadziła działalność gospodarczą. Nie można więc mówić także o naruszeniu art. 201 § 1 k.s.h.²⁴

Należy też przypomnieć, że wpis do Krajowego Rejestru Sądowego (KRS) ma konstytutywny charakter, który wynika wprost z przepisów Kodeksu spółek handlowych, a moment rozpoczęcia bądź zaprzestania prowadzenia działalności gospodarczej przez spółkę (czyli stan faktyczny) jest irrelewantny dla jej istnienia – w odróżnieniu od wpisu do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej (CEIDG)²⁵. W konsekwencji nie może budzić wątpliwości, że samodzielną podstawę podlegania ubezpieczeniom społecznym stanowi posiadanie statusu wspólnika jednoosobowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością wpisanej do KRS. Innymi słowy, wpis spółki do KRS i brak jej wykreślenia (mimo nieprowadzenia działalności gospodarczej przez spółkę) stanowi samodzielną podstawę podlegania ubezpieczeniom społecznym przez jednoosobowego wspólnika takiej spółki²⁶.

 

Przypisy

¹     Tekst jednolity Dz.U. z 2022 r. poz. 1009 ze zm., dalej: ustawa z dnia 13 października 1998 r.

²     Tekst jednolity Dz.U. z 2021 r. poz. 1285 ze zm., dalej: ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r.

³     Tekst jednolity Dz.U. z 2021 r. poz. 162 ze zm.

⁴     Wyrok Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 19 stycznia 2022 r., VIII U 1424/21.

⁵     Tekst jednolity Dz.U. z 2021 r. poz. 112 ze zm.

⁶     III USKP 31/21.

⁷     Ustawa z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych, tekst jednolity Dz.U. z 2020 r. poz. 1526 ze zm., dalej: „Kodeks spółek handlowych” lub „k.s.h.”.

⁸     Wyrok WSA w Warszawie z dnia 27 września 2021 r., VI SA/Wa 1752/21.

⁹     Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 lipca 2019 r., II UK 24/18.

¹⁰    III AUa 916/18, http://www.orzeczenia.katowice.sa.gov.pl/content/$N/151500000001521_III_AUa_000916_2018_Uz_2018-11-15_001, dostęp: 15.06.2022.

¹¹    Por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 lutego 2006 r., I UZP 4/05, OSNP 2006, nr 19-20, poz. 304.

¹²    Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 września 2013 r., II UK 36/13, LEX nr 1391783.

¹³    Por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 7 kwietnia 2010 r., II UK 177/09, OSP 2012, nr 1, poz. 8; z dnia 13 marca 2018 r., I UK 27/17, niepubl.

¹⁴    Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 czerwca 2021 r., III USKP 42/21. Zob. też wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 sierpnia 2011 r., I UK 8/11, OSNP 2012, nr 17-18, poz. 225, z glosą A. Piszczek i W. Szlawskiego, „Monitor Prawniczy” 2012, nr 17, s. 941.

¹⁵    Por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 3 lipca 2011 r., I UK 8/11, dok. cyt.; z dnia 11 września 2013 r., II UK 36/13, dok. cyt.

¹⁶    Por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 8 marca 1995 r., I PZP 7/95, OSNAPiUS 1995, nr 18, poz. 227.

¹⁷    Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24 marca 2021 r., III USK 156/21. Por. też wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 7 kwietnia 2010 r., II UK 177/09, dok. cyt.; z dnia 3 sierpnia 2011 r., I UK 8/11, dok. cyt.

¹⁸    II UK 271/10, LEX nr 817528.

¹⁹    Tekst jednolity Dz.U. z 2017 r. poz. 2168.

²⁰    II UK 36/13, dok. cyt.

²¹    I UK 8/11, dok. cyt.

²²    II UK 33/10, LEX nr 598436.

²³    II UK 295/16, LEX nr 2347776.

²⁴    Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 czerwca 2021 r., III USKP 42/21, dok. cyt.

²⁵    Por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 listopada 2017 r., III UK 244/16, LEX nr 2428259.

²⁶    Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 stycznia 2021 r., I USKP 1/21.

 

 

Wróć do spisu treści serwisu