Okresy podlegania ubezpieczeniom dobrowolnym

Na mocy art. 7 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych¹ prawo do dobrowolnego objęcia ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi przysługuje osobom, które nie spełniają warunków do objęcia tymi ubezpieczeniami obowiązkowo. Co do zasady objęcie dobrowolnie ubezpieczeniami emerytalnym, rentowymi i chorobowym następuje od dnia wskazanego we wniosku o objęcie ubezpieczeniem, nie wcześniej jednak niż od dnia, w którym wniosek został zgłoszony. Okresy objęcia wspomnianymi dobrowolnymi ubezpieczeniami zostały uregulowane w art. 14 przywołanej ustawy.

Na wstępie należy zauważyć, że obowiązek ubezpieczenia oznacza, że osoba, której cechy jako podmiotu ubezpieczenia społecznego zostały określone przez ustawę, zostaje objęta ubezpieczeniem i staje się stroną stosunku ubezpieczenia społecznego ex lege niezależnie od swej woli. Przymus ubezpieczenia społecznego ma na celu zapewnienie maksymalnej liczbie podmiotów ochrony ubezpieczeniowej oraz pozyskanie przez system środków przeznaczonych na finansowanie świadczeń. W zakresie warunków objęcia systemem ubezpieczeń społecznych – podmioty wymienione w art. 6 i 8 ustawy z dnia 13 października 1998 r. podlegają obowiązkowi ubezpieczenia, a wszyscy inni mogą przystąpić do ubezpieczenia dobrowolnie (art. 7 tej ustawy). Wszystkie osoby objęte ubezpieczeniem społecznym co do zasady mają obowiązek płacenia składek na to ubezpieczenie².

Stosownie do art. 14 ust. 1 powyższej ustawy objęcie dobrowolnie ubezpieczeniami emerytalnym, rentowymi i chorobowym następuje od dnia wskazanego we wniosku o objęcie tymi ubezpieczeniami, nie wcześniej jednak niż od dnia, w którym wniosek został zgłoszony, z zastrzeżeniem ust. 1a. W myśl przywołanego ust. 1a objęcie dobrowolnie ubezpieczeniem chorobowym następuje od dnia wskazanego we wniosku tylko wówczas, gdy zgłoszenie do ubezpieczeń emerytalnego i rentowych zostanie dokonane zgodnie z art. 36 ust. 4 albo 4b.

Obowiązek podlegania ubezpieczeniom społecznym wynika z ustawy, a nie z czynności prawnej (wniosku o objęcie ubezpieczeniem). Osoba prowadząca pozarolniczą działalność gospodarczą podlega ubezpieczeniu chorobowemu na zasadzie dobrowolności, a objęcie tym ubezpieczeniem realizuje się poprzez zgłoszenie stosownego wniosku (art. 11 ust. 2 i art. 36 ust. 5 ustawy z dnia 13 października 1998 r.). Zgłoszenie wniosku o objęcie ubezpieczeniem chorobowym nakierowane jest na osiągnięcie skutków w sferze stosunków ubezpieczenia społecznego. Dobrowolne ubezpieczenie chorobowe nigdy nie jest ubezpieczeniem samoistnym, lecz pozostaje w ścisłym związku z objęciem z mocy prawa obowiązkowymi ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi i może być realizowane wyłącznie w okresie, w którym istnieje tytuł do podlegania tym ubezpieczeniom (art. 11 ust. 2, art. 13 pkt 4, art. 14 ust. 1 i 2 ww. ustawy)³.

Koniecznym warunkiem objęcia dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym i podlegania mu jest złożenie wniosku o objęcie tym ubezpieczeniem oraz terminowe opłacanie należnych składek, a zatem w prawidłowej wysokości, na to ubezpieczenie⁴. Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego możliwe jest złożenie wniosku o objęcie ubezpieczeniem dobrowolnym w sposób dorozumiany, o ile z okoliczności sprawy wynika taka wyraźna wola ubezpieczonego, a wystarczającym zachowaniem ubezpieczonego w tym zakresie będzie najczęściej przystąpienie do opłacania składek⁵. Inaczej należy ocenić sytuację tylko wówczas, gdy ubezpieczony został wyłączony z mocy prawa z ubezpieczenia dobrowolnego na skutek nieopłacenia składek na to ubezpieczenie. W takim przypadku niezbędny jest wniosek ubezpieczonego o ponowne objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem, gdyż poprzedni stosunek ubezpieczenia ustał z mocy prawa⁶, a za niewystarczające należy uznać samo opłacenie składek po ustaniu dobrowolnego ubezpieczenia, które nie może powodować ponownego nawiązania stosunku tego ubezpieczenia⁷.

Należy zwrócić uwagę na to, że do dobrowolnych ubezpieczeń osoby uprawnione mogą przystąpić w wybranym przez siebie terminie. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 30 stycznia 2020 r. stwierdził jednak, że: „Przepis art. 14 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych nie zezwala na objęcie dobrowolnie ubezpieczeniem chorobowym za okres wsteczny, tj. okres bezpośrednio poprzedzający dzień zgłoszenia wniosku organowi rentowemu”⁸.

W myśl art. 14 ust. 1a ustawy z dnia 13 października 1998 r., który stanowi wyjątek od zasady, o której mowa w art. 14 ust. 1, objęcie dobrowolnie ubezpieczeniem chorobowym następuje od dnia wskazanego we wniosku tylko wówczas, gdy zgłoszenie do ubezpieczeń emerytalnego i rentowych zostanie dokonane w terminie określonym w art. 36 ust. 4. Wspomniany art. 36 dotyczy obowiązku zgłoszenia do ubezpieczenia. Zgodnie z art. 36 ust. 1 każda osoba objęta obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi podlega zgłoszeniu do ubezpieczeń społecznych, a w przypadku osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą obowiązek ten należy do tych osób (art. 36 ust. 3). W myśl natomiast art. 36 ust. 4 zgłoszeń, o których mowa w ust. 2 i 3, dokonuje się w terminie 7 dni od daty powstania obowiązku ubezpieczenia, z zastrzeżeniem ust. 4a, 5, 5a i 9a.

Ten szczególny przepis, tj. art. 14 ust. 1a, został wprowadzony w wyniku zmiany ustawy z dnia 13 października 1998 r. od dnia 1 stycznia 2003 r.⁹ i ma sens tylko jako mający na celu ujednolicenie chwili objęcia wszystkimi ubezpieczeniami społecznymi – z mocy prawa i na zasadzie dobrowolności. W poprzednim stanie prawnym mogła bowiem powstać 6-dniowa różnica w datach początkowych poszczególnych ubezpieczeń, a zmiana prawa taki przypadek eliminuje, bo prowadzi do fikcji, że następuje jednoczesne zgłoszenie do ubezpieczeń emerytalnego i rentowych oraz chorobowego na wniosek¹⁰.

W art. 14 ustawy z dnia 13 października 1998 r. został uregulowany również sposób ustania dobrowolnego ubezpieczenia. Stosownie bowiem do art. 14 ust. 2 ubezpieczenia emerytalne i rentowe oraz chorobowe, o których mowa w ust. 1, ustają:

1)   od dnia wskazanego we wniosku o wyłączenie z tych ubezpieczeń, nie wcześniej jednak niż od dnia, w którym wniosek został złożony;

2)   od pierwszego dnia miesiąca kalendarzowego, za który nie opłacono w terminie składki należnej na to ubezpieczenie – w przypadku osób prowadzących pozarolniczą działalność i osób z nimi współpracujących, duchownych oraz osób wymienionych w art. 7; w uzasadnionych przypadkach ZUS, na wniosek ubezpieczonego, może wyrazić zgodę na opłacenie składki po terminie, z zastrzeżeniem ust. 2a;

3)   od dnia ustania tytułu do podlegania tym ubezpieczeniom.

W przypadku, o którym mowa w ust. 2 pkt 2, jeżeli za część miesiąca został pobrany zasiłek, ubezpieczenie chorobowe ustaje od dnia następującego po dniu, za który zasiłek ten przysługuje (ust. 2a).

Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z dnia 25 września 2019 r.¹¹ stwierdził, że opłacenie składek na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe należy traktować za dorozumiane złożenie wniosku o objęcie ubezpieczeniem chorobowym. Ustanie ubezpieczenia chorobowego wiąże się z elementem woli ubezpieczonego co do trwania ubezpieczenia, która jest podstawą ubezpieczenia. Tak więc skutek określony w przepisie art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. należy interpretować z uwzględnieniem woli ubezpieczonego. Tylko zaniechanie zapłaty składki w terminie wyraża wolę zaprzestania podlegania ubezpieczeniu, a opłacenie składki wiąże się zawsze z wolą jego kontynuowania.

W orzecznictwie zarówno Sądu Najwyższego, jak i sądów powszechnych ugruntowana jest wykładnia art. 14 ust. 2 pkt 2 przywołanej ustawy – opóźnienie w opłaceniu składki na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe powoduje ustanie ubezpieczenia; dobrowolny tytuł do ubezpieczenia społecznego ustaje zatem z mocy prawa od pierwszego dnia miesiąca kalendarzowego, za który nie opłacono w terminie należnej na to ubezpieczenie składki. Ustawodawca wyraźnie uznał, że nieopłacenie przez ubezpieczonego w terminie należnej składki stanowi jego rezygnację z tego rodzaju ubezpieczenia. Wydanie decyzji przez organ rentowy nie jest w tej materii konieczne – decyzja taka ma bowiem charakter jedynie deklaratywny, nie zaś konstytutywny. Ponowne objęcie dobrowolnymi ubezpieczeniami społecznymi, w tym chorobowym, wymaga złożenia przez zainteresowanego nowego wniosku¹².

W świetle art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. wygaśnięcie dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego następuje ex lege, niezależnie od woli ubezpieczonego i treści pierwotnie złożonego wniosku. Nieopłacenie składki w pełnej wysokości stanowi bowiem „nieopłacenie w terminie składki należnej na ubezpieczenie”, na co wskazuje art. 14 ust. 2 pkt 2 wspomnianej ustawy. W pojęciu „nieopłacenie w terminie składki” mieszczą się trzy sytuacje: nieopłacenie w terminie składki w ogóle za dany miesiąc, opłacenie składki w niepełnej wysokości oraz opłacenie składki z przekroczeniem terminu¹³.

Omawiany art. 14 ust. 2 pkt 2 nie powinien być traktowany z nadmiernym rygoryzmem w tym znaczeniu, że niejako automatycznie prowadzi do wyłączenia z ubezpieczenia bez względu na okoliczności. Przepis ten nie wymaga, aby dany przypadek był wyjątkowy i szczególnie uzasadniony, a przez przypadek uzasadniony należy rozumieć taki, który obiektywnie usprawiedliwia i tłumaczy, dlaczego składka nie została opłacona należycie. Trzeba mieć zatem na uwadze te wypadki, gdy z przyczyn niezależnych od ubezpieczonego w danym miesiącu uiszczenie składki następuje z uchybieniem terminowi, nie ma ono charakteru działania specjalnego, a ponadto w historii płatnika zdarzenie to jest jednorazowe¹⁴. Opłacenie przez ubezpieczonego składki w niepełnej wysokości nie wyczerpuje przesłanki ustania ubezpieczenia jako „nieopłacenie” składki, lecz może być ewentualnie podstawą do stosowania przez organ rentowy sankcji określonych w art. 24 ustawy z dnia 13 października 1998 r., np. wymierzenia dodatkowej opłaty, lub pociągać za sobą konieczność zapłacenia odsetek¹⁵.

Ponadto należy podkreślić, że rozpoczęcie pobierania zasiłku macierzyńskiego przez osobę, która prowadzi pozarolniczą działalność, a która uprzednio została objęta dobrowolnie ubezpieczeniem chorobowym, powoduje ustanie ubezpieczenia chorobowego (art. 9 ust. 1c w związku z art. 14 ust. 2 pkt 3 w związku z art. 11 ust. 2 ww. ustawy; por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca 2019 r.¹⁶, wyroki Sądu Najwyższego z dnia 3 października 2019 r.¹⁷ i z dnia 20 listopada 2019 r.¹⁸). W powołanych orzeczeniach Sąd Najwyższy wyjaśnił, że spełnienie przez osobę prowadzącą pozarolniczą działalność warunków objęcia jej obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowym z tytułu pobierania zasiłku macierzyńskiego prowadzi do objęcia jej tym ubezpieczeniem, przy czym możliwe jest kontynuowanie ubezpieczeń emerytalnego i rentowego z tytułu tej działalności, ale tylko jako ubezpieczenia dobrowolnego. Ustawodawca wyszczególnił w art. 11 ustawy z dnia 13 października 1998 r. osoby, które podlegają ubezpieczeniu chorobowemu, nie przewidział jednak możliwości objęcia tym ubezpieczeniem osób podlegających dobrowolnym ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowemu oraz w związku z pobieraniem zasiłku macierzyńskiego. To oznacza, że w sytuacji określonej w art. 9 ust. 1c ww. ustawy z mocy prawa ustaje tytuł do objęcia dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym, ponieważ nie jest możliwe wówczas podleganie z tytułu prowadzonej pozarolniczej działalności obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym. Ponowne objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym może nastąpić dopiero po zakończeniu pobierania zasiłku macierzyńskiego. Rodzi to po stronie osoby prowadzącej pozarolniczą działalność konieczność ponownego złożenia wniosku o objęcie jej dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym.

Osoby prowadzące działalność gospodarczą podlegają obowiązkowym ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowemu i wypadkowemu od dnia rozpoczęcia wykonywania działalności. Objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym następuje natomiast od dnia wskazanego we wniosku o objęcie tym ubezpieczeniem, nie wcześniej niż od dnia, w którym wniosek został zgłoszony (art. 14 ust. 1 i 1a w związku z art. 36 ust. 3 i 5 ustawy z dnia 13 października 1998 r.). Utrwalone jest w orzecznictwie stanowisko¹⁹, według którego regulacja zawarta w art. 14 ust. 1 i 1a ww. ustawy wymaga każdorazowo, gdy dochodzi do ustania ubezpieczenia chorobowego z przyczyn określonych w art. 14 ust. 2, złożenia wniosku przez osobę prowadzącą pozarolniczą działalność o objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym. To osoba prowadząca pozarolniczą działalność gospodarczą decyduje, czy chce podlegać ubezpieczeniom dobrowolnym²⁰.

 

Przypisy

¹     Tekst jednolity Dz.U. z 2021 r. poz. 423 ze zm., dalej: ustawa z dnia 13 października 1998 r.

²     Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 kwietnia 2021 r., I USKP 25/21.

³     Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 lipca 2020 r., I UK 21/19.

⁴     Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 5 kwietnia 2018 r., III AUa 1946/17.

⁵     Por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 27 czerwca 2001 r., II UKN 439/00, OSNP 2003, nr 7, poz. 181; z dnia 3 lutego 1989 r., II URN 299/99, niepubl.; z dnia 16 sierpnia 2005 r., I UK 376/04, OSNP 2006, nr 11-12, poz. 195, z glosą aprobującą I. Sierockiej, OSP 2007, nr 7-8, poz. 95.

⁶     Por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 8 sierpnia 2001 r., II UKN 518/00, OSNP 2003, nr 10, poz. 257; z dnia 29 marca 2012 r., I UK 339/11, OSNP 2013, nr 5-6, poz. 68; Z. Myszka, Wniosek o objęcie dobrowolnymi ubezpieczeniami społecznymi, „Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Zdrowotnych” 2002, nr 2, s. 25; I. Sierocka, dz. cyt.

⁷     Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 15 marca 2018 r., III AUa 2/17. Por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 maja 2012 r., I UK 408/11.

⁸     II UK 257/18, http://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/OrzeczeniaHTML/ii%20uk%20257-18-1.docx.html, dostęp: 13.12.2021.

⁹     Ustawa z dnia 18 grudnia 2002 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz o zmianie niektórych innych ustaw, Dz.U. Nr 241, poz. 2074.

¹⁰    Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 10 lutego 2017 r., III AUa 159/16.

¹¹    III AUa 385/19.

¹²    Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 8 czerwca 2016 r., III AUa 148/16.

¹³    Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 14 listopada 2017 r., III AUa 340/17.

¹⁴    Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 10 grudnia 2020 r., III AUa 670/20.

¹⁵    Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 22 grudnia 2020 r., III AUa 373/20.

¹⁶    III UZP 2/19, LEX nr 2644497.

¹⁷    III UK 268/18, LEX nr 2744137.

¹⁸    I UK 264/18, LEX nr 2775308.

¹⁹    Np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 marca 2012 r., I UK 331/11. OSNP 2013, nr 5-6, poz. 68.

²⁰    Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 21 lipca 2020 r., III AUa 147/20.

 

 

Wróć do spisu treści serwisu