W świetle art. 244 § 1 p.p.s.a. prawo pomocy obejmuje zwolnienie od kosztów sądowych oraz ustanowienie adwokata, radcy prawnego doradcy podatkowego lub rzecznika patentowego. Dodatkowo przepis art. 245 tej ustawy przewiduje możliwość przyznania prawa pomocy w zakresie całkowitym lub częściowym. Prawo pomocy w zakresie całkowitym obejmuje zwolnienie od kosztów sądowych oraz ustanowienie profesjonalnego pełnomocnika w sytuacji, kiedy osoba prawna wykaże, że nie ma żadnych środków na poniesienie jakichkolwiek kosztów postępowania, na co wskazuje art. 246 § 2 pkt 1 p.p.s.a. Z kolei prawo pomocy w zakresie częściowym następuje w sytuacji, jeżeli osoba prawna wykaże, że nie ma dostatecznych środków na poniesienie pełnych kosztów postępowania – art. 246 § 2 pkt 2 p.p.s.a.
Na wstępie należy zauważyć, że określenie „gdy osoba prawna wykaże” oznacza, że to na wnoszącym o przyznanie prawa pomocy spoczywa ciężar dowodu, iż znajduje się w sytuacji uprawniającej go do skorzystania z prawa pomocy.
W orzecznictwie podkreśla się, iż udzielenie stronie prawa pomocy jest formą dofinansowania jej z budżetu państwa i powinno mieć miejsce tylko w sytuacjach, w których zdobycie przez stronę środków na sfinansowanie udziału w postępowaniu sądowym jest rzeczywiście, obiektywnie niemożliwe. Zapobiegliwości i przezorności w tym zakresie należy szczególnie wymagać od osób toczących spory sądowe w związku z prowadzoną przez siebie działalnością gospodarczą. Wszakże samodzielna działalność gospodarcza, prowadzona na własny rachunek wiąże się, ze swej istoty, z ryzykiem ponoszenia wszystkich związanych z nią konsekwencji, w tym kosztów – także sądowych2.
Kwestia zastosowania wyjątkowej instytucji jaką jest prawo pomocy w odniesieniu do osób prawnych i innych jednostek organizacyjnych były niejednokrotnie rozważane przez sądy administracyjne, np. w postanowieniu z dnia 24 października 2016 r.3 Wojewódzki Sąd Administracyjny w Rzeszowie wskazał, że przesłanki ustawowe są bardziej rygorystyczne, aniżeli w przypadku osób fizycznych. Osoby prawne są bowiem jednostkami organizacyjnymi, które są wyposażone w określony majątek, prowadzą zazwyczaj działalność gospodarczą i osiągają zyski. Dlatego poza wykazaniem przesłanki materialnej muszą zaistnieć również dodatkowe warunki przemawiające za zasadnością uwzględnienia wniosku i przyznania prawa pomocy. Jak wskazano w postanowieniu Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 29 marca 2011 r.4 Osoba prawna oraz inna organizacja nieposiadająca osobowości prawnej nie może powoływać się tylko na to, że aktualnie nie dysponuje środkami na poniesienie kosztów sądowych, ale musi także wykazać, że nie ma ich mimo iż podjęła wszelkie niezbędne działania, by zdobyć fundusze na pokrycie wydatków.
Dodatkowo wierzytelności o charakterze cywilnoprawnym nie korzystają bowiem w żaden sposób z pierwszeństwa zaspokojenia przed wierzytelnościami Skarbu Państwa wynikającymi z obowiązku finansowania przez osobę prawną kosztów prowadzenia sprawy przed sądem administracyjnym5. Tym samym nie sposób uznawać wszelkich kosztów działalności gospodarczej za priorytetowe wobec kosztów prowadzenia postępowania sądowego6.
Należy wskazać, że w orzecznictwie sądów administracyjnych za miarodajną ocenę możliwości płatniczych osoby prawnej nie jest kategoria zysku, lecz przychodu. Powyższe znajduje uzasadnienie w postanowieniu NSA z dnia 21 czerwca 2023 r.7 sam fakt poniesienia straty z działalności gospodarczej nie przemawia automatycznie za zasadnością wniosku o wstrzymanie wykonania decyzji organu podatkowego. W orzecznictwie sądowoadministracyjnym wielokrotnie bowiem już wyjaśniano, że sama strata, czy niski dochód, nie są bowiem równoznaczne z brakiem potencjału płatniczego. Co do zasady miarodajna dla oceny zdolności płatniczej powinna być kategoria przychodu, a nie dochodu. Kategoria dochodu (straty) jest wynikiem różnicy pomiędzy przychodami a kosztami działalności, które z kolei są skutkiem decyzji gospodarczych podejmowanych przez podmiot prowadzący działalność gospodarczą.
