W niniejszym artykule autor przedstawia wyrok Sądu Najwyższego (SN) z dnia 12 września 2023 r.1, w którym skład orzekający zajął się kwestią pozorności działalności gospodarczej prowadzonej tylko po to, aby uzyskać świadczenia z ubezpieczenia społecznego, na gruncie przepisów ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych2.
Omawiane orzeczenie zapadło w następującym stanie faktycznym. Wyrokiem z dnia 11 grudnia 2020 r. Sąd Apelacyjny (SA) w Rzeszowie oddalił apelację odwołującej od wyroku Sądu Okręgowego w Rzeszowie z dnia 21 listopada 2018 r., oddalającego odwołanie od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w Rzeszowie, stwierdzającej, że odwołująca jako osoba prowadząca pozarolniczą działalność gospodarczą nie podlega obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym i wypadkowemu od dnia 1 września 2014 r. Tym samym SA w Rzeszowie podzielił stanowisko sądu pierwszej instancji, że odwołująca nie prowadziła działalności gospodarczej w sposób zorganizowany, ciągły, a przede wszystkim nakierowanej na osiąganie realnych dochodów, a jedynie pozorowała prowadzenie działalności gospodarczej, co nie jest wystarczające dla stwierdzenia podlegania przez nią ubezpieczeniom społecznym i chorobowemu z tego tytułu.
W orzecznictwie jednolicie się przyjmuje, że podstawą powstania obowiązku ubezpieczenia społecznego z mocy art. 6 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia 13 października 1998 r. jest faktyczne wykonywanie działalności pozarolniczej (art. 13 pkt 4 tej ustawy), w tym działalności gospodarczej, czyli rzeczywiste podjęcie i prowadzenie działalności zarobkowej, wykonywanej w sposób zorganizowany i ciągły3.
Utrwalone jest stanowisko, że działalność gospodarcza musi wykazywać pewne cechy, do których zalicza się: zorganizowany i zarobkowy charakter, ciągłość i profesjonalizm. Np. w uchwale siedmiu sędziów SN z dnia 6 grudnia 1991 r.4 wskazano, że działalność gospodarczą wyróżniają pewne specyficzne właściwości, takie jak:
1) zawodowy (a więc stały) charakter,
2) związana z nim powtarzalność podejmowanych działań,
3) podporządkowanie zasadzie racjonalnego gospodarowania oraz
4) uczestnictwo w obrocie gospodarczym.
Taki pogląd został zaaprobowany także w uchwale SN z dnia 23 lutego 2005 r.5, zgodnie z którą działalnością gospodarczą jest działalność wykazująca zawodowy, czyli stały, charakter, podporządkowanie regułom zysku i opłacalności (lub zasadzie racjonalnego gospodarowania) oraz uczestnictwo w działalności gospodarczej (w obrocie gospodarczym). O działalności gospodarczej można zatem mówić tylko wtedy, gdy wszystkie przesłanki, tj. zarobkowy charakter prowadzonej działalności, jej zorganizowany charakter, ciągłość jej wykonywania, są spełnione kumulatywnie6.
Poglądy te zaaprobowano w doktrynie. Uznano, że właściwości cechujące działalność gospodarczą, które powinny występować łącznie, to działanie stałe, nieamatorskie, nieokazjonalne, z elementami organizacji, planowania i zawodowości rozumianej jako fachowość, znajomość rzeczy i specjalizacja7.
W praktyce orzeczniczej odnoszono się także do poszczególnych aspektów wykonywania działalności gospodarczej, mających znaczenie dla ustalenia istnienia tytułu do ubezpieczenia społecznego z art. 6 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia 13 października 1998 r.
Przede wszystkim w orzecznictwie nie budzi wątpliwości, że działalność gospodarcza powinna mieć charakter zarobkowy. Ta przesłanka jest spełniona wtedy, gdy prowadzenie działalności gospodarczej jest nastawione na uzyskanie dochodu, choć może się zdarzyć, że działalność w danym okresie przynosi straty. W tej mierze istotny jest jednak wyznaczony przez przedsiębiorcę cel, który przez realizację zamierzonych przedsięwzięć musi zakładać korzystny wynik finansowy. Zarobkowy charakter oznacza nastawienie na zysk, który powinien co najmniej pokryć koszty założenia i prowadzenia przedsięwzięcia8.
Z tego względu inaczej należy ocenić sytuację, w której od początku wymiernym, stałym i założonym z góry kosztem, nieznajdującym pokrycia w przewidywanych zyskach, staje się opłacanie składek na ubezpieczenia społeczne w wysokości znacznie przekraczającej obowiązujące minimum. Takie mnożenie kosztów prowadzonej działalności nie jest bowiem uzasadnione potrzebą inwestowania w podjęte przedsięwzięcie celem jego perspektywicznego rozwoju9. Może to wskazywać na intencję (element subiektywny) nie tyle podjęcia i wykonywania zarobkowej działalności gospodarczej, ile włączenia do systemu ubezpieczeń społecznych z zamiarem uzyskania wysokich świadczeń.
Uwypukla się to szczególnie w sytuacji, gdy osoba rozpoczynająca działalność i deklarująca taką podstawę wymiaru składki ma świadomość, że stan zdrowia czyni ją niezdolną do prowadzenia działalności10. Uzyskanie tytułu do podlegania ubezpieczeniom społecznym nie jest bowiem głównym celem prowadzenia działalności gospodarczej. Celem tym jest zarobek, czyli osiągnięcie przychodu pokrywającego w pełni koszty działalności, w tym składki na ubezpieczenia społeczne, a ponadto pozwalającego na uzyskanie dochodu wystarczającego na utrzymanie i rozwój przedsiębiorcy i jego przedsiębiorstwa11. Ubezpieczenia społeczne są wówczas jedynie pochodną takiej działalności (pracy), dlatego założeniem wyjściowym rejestrowanej działalności gospodarczej nie powinno być tylko uzyskanie zasiłków z ubezpieczenia chorobowego12.
W wyroku z dnia 2 lipca 2019 r.13 SN uznał, że w przypadku zadeklarowania wysokiej podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne (w tym dobrowolne ubezpieczenie chorobowe) przez osobę, która rozpoczyna działalność gospodarczą albo podejmuje ponownie taką działalność po dłuższej przerwie i która od chwili zgłoszenia się do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego do chwili ziszczenia się ryzyka ubezpieczeniowego (urodzenia dziecka) w ramach nowo uruchomionej działalności gospodarczej pozyskała faktycznie zaledwie jednego klienta, a uzyskany w tym czasie przychód z działalności był znacząco niższy od wysokości opłaconych składek na te ubezpieczenia, istnieją podstawy faktyczne do zakwestionowania przez organ rentowy tytułu do podlegania ubezpieczeniom społecznym, o którym mowa w art. 6 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia 13 października 1998 r.
Podobny pogląd SN wyraził w wyroku z dnia 5 września 2018 r.14, w którym przyjął, że zawarcie umowy o pracę lub rozpoczęcie prowadzenia pozarolniczej działalności z wygórowaną i nieznajdującą usprawiedliwienia deklaracją nadmiernie wysokiej podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne w sytuacji, gdy osoba zgłaszająca się do ubezpieczeń społecznych w krótkim czasie korzysta ze zwolnień lekarskich lub innych świadczeń z ubezpieczenia społecznego, może podlegać ocenie jako wykreowanie pozornego lub fikcyjnego tytułu do podlegania ubezpieczeniom społecznym15.
Z kolei w wyroku z dnia 17 października 2018 r.16 SN uwypuklił występującą nierównowagę, gdy przy niskim przychodzie zgłoszenie wysokiej podstawy wymiaru składek ma na celu uzyskiwanie wielokrotnie wyższych świadczeń z ubezpieczenia społecznego kosztem innych ubezpieczonych i wbrew zasadzie solidaryzmu. Stąd przy nieostrym pojęciu działalności gospodarczej wynikającym z art. 2 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej17 działania osób rejestrujących działalność gospodarczą mogą się rozmijać z prawnym rozumieniem tej działalności albo iść dalej, czyli wykorzystywać tę instytucję do osiągnięcia innych celów (art. 58 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny18).
Również w wyroku z dnia 17 maja 2023 r.19 SN wyraził stanowisko, że prowadzona działalność gospodarcza powinna być ukierunkowana na wygenerowanie zysku. Cel zarobkowy polega na zamiarze osiągnięcia przychodu pokrywającego w pełni koszty działalności, w tym składki na ubezpieczenia społeczne, a ponadto osiągnięcia dochodu wystarczającego na utrzymanie i rozwój przedsiębiorcy i jego przedsiębiorstwa. Osoba, która prowadzi działalność gospodarczą tylko po to, aby uzyskać świadczenia z ubezpieczenia społecznego, w istocie stwarza pozory tej działalności, nie zmierza bowiem do czerpania zysków z tej działalności.
W judykaturze SN utrwala się w ostatnim czasie pogląd, zgodnie z którym zarejestrowanie działalności gospodarczej i towarzyszące temu zadeklarowanie wysokiej podstawy wymiaru składki na ubezpieczenia społeczne, nieznajdującej pokrycia w przewidywanych zyskach, a przy tym ze świadomością istnienia przeszkód do prowadzenia tej działalności (np. spodziewane w nieodległym czasie urodzenie dziecka i związana z tym planowana przerwa w prowadzeniu działalności) może wskazywać na intencję (element subiektywny) nie tyle podjęcia i wykonywania zarobkowej działalności gospodarczej o charakterze ciągłym, ile włączenia się do systemu ubezpieczeń społecznych w celu uzyskania wysokich świadczeń20. W konsekwencji w orzecznictwie SN przyjęto, że ktoś, kto prowadzi działalność gospodarczą tylko po to, aby uzyskać świadczenia z ubezpieczenia społecznego, w istocie stwarza pozory tej działalności, nie zmierza bowiem do czerpania zysków z tej działalności, co wypacza sens ustawowy tej instytucji prawa21.
W orzecznictwie SN odnoszono się także szeroko do przesłanki „ciągłości wykonywania działalności gospodarczej”. Zwracano uwagę na jej dwa aspekty. Pierwszy to powtarzalność czynności, tak aby odróżnić prowadzoną działalność gospodarczą od jednostkowej umowy o dzieło lub zlecenia albo umowy o świadczenie usług, które same w sobie nie stanowią działalności gospodarczej lub nie składają się jeszcze na taką działalność. Przejawem działalności gospodarczej nie są bowiem działania o charakterze sporadycznym, doraźnym, okazjonalnym lub incydentalnym. Drugi aspekt, wynikający zresztą z pierwszego, to zamiar niekrótkiego prowadzenia działalności gospodarczej. Oba aspekty zależą od zachowania osoby podejmującej taką działalność22.
W tym kontekście należy zauważyć, że faktyczne prowadzenie działalności gospodarczej to coś więcej niż jedno lub kilkurazowe przygotowanie dokumentów dla jedynego klienta, zapewniające śladowe przychody23. Nie może ono także polegać na:
1) incydentalnej sprzedaży używanych rzeczy za kilkadziesiąt złotych rocznie24,
2) wypożyczeniu 30 strojów karnawałowych25,
3) wykonaniu trzykrotnie usługi opieki nad osobą niepełnosprawną26,
4) zarejestrowaniu działalności gospodarczej w zakresie udzielania korepetycji w ostatnim miesiącu ciąży27,
5) okazjonalnej sprzedaży odpadów i zapasów palet, pozostałych po zakończeniu ich produkcji przez współmałżonka28,
6) wykonywaniu usług sprzątania przez okres 3 miesięcy poprzedzający korzystanie z zasiłku macierzyńskiego29,
7) podejmowaniu czynności przygotowawczych polegających na poszukiwaniu kontrahentów na potrzeby zawarcia umowy obejmującej zakres działań określony we wpisie do ewidencji oraz gotowości do podjęcia tych działań, jeśli działalność ta faktycznie nie została podjęta30,
8) doraźnych zakupach odzieży o niższej wartości i używanej31.
Reasumując, w ocenie SN nie stanowi działalności gospodarczej działalność wykonywana okresowo i sporadycznie32, a także jeśli nie jest ona prowadzona w celu osiągnięcia dochodu rozumianego jako nadwyżka przychodów nad poniesionymi kosztami. Istotą działalności gospodarczej jest jej prowadzenie w sposób ciągły i zorganizowany, na własny rachunek i ryzyko przedsiębiorcy. Działalność taka nie może mieć charakteru przypadkowego, a zatem nieuprawnione jest twierdzenie, że wykonywana jest wyłącznie wówczas, gdy przedsiębiorca świadczy konkretną usługę. Prowadzenie działalności gospodarczej polega bowiem tak na stworzeniu odpowiednich warunków do jej wykonywania, składaniu ofert, oczekiwaniu na zamówienie, jak i na faktycznym wykonywaniu zleconej pracy33.
Faktyczne wykonywanie działalności gospodarczej musi być więc także oceniane w kontekście przesłanki zorganizowanego charakteru. Należy zauważyć, że zorganizowanie działalności gospodarczej w płaszczyźnie materialnej odbywa się np. przez zapewnienie kapitału, lokalu, środków biurowych, maszyn, sprzętu, technologii, zatrudnienie pracowników, przedsięwzięcie działań o charakterze marketingowym (informacja, reklama) oraz przez podejmowanie działań zmierzających do uzyskania i utrzymania wymaganych kwalifikacji niezbędnych ze względu na rodzaj wykonywanej działalności34.
Przypisy
1 III USKP 29/22, http://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/OrzeczeniaHTML/iii%20uskp%2029-22.docx.html, dostęp: 23.10.2023.
2 Tekst jednolity Dz.U. z 2023 r. poz. 1230, dalej: ustawa z dnia 13 października 1998 r.
3 Por. np. wyrok SN z dnia 25 listopada 2005 r., I UK 80/05, OSNP 2006, nr 19-20, poz. 309.
4 III CZP 117/91, OSNC 1992, nr 5, poz. 65.
5 III CZP 88/04, OSNC 2006, nr 1, poz. 5.
6 Zob. wyrok SN z dnia 15 czerwca 2023 r., III USKP 87/22, Legalis, i przywołane w nim orzecznictwo.
7 Por. B. Gudowska, w: Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz, red. B. Gudowska, J. Strusińska-Żukowska, Warszawa 2014, s. 138 i nast.; D. Mróz-Krysta, Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 18 listopada 2011 r., I UK 156/11, LEX/el. 2015; K. Stępnicka, Prowadzenie działalności gospodarczej jako tytuł podlegania ubezpieczeniom społecznym. Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 5 października 2017 r., I UK 395/16, LEX/el. 2018; K. Antonów, Kompetencje ZUS w zakresie weryfikacji prowadzenia działalności gospodarczej oraz deklarowanej podstawy wymiaru składek z tego tytułu, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2021, nr 2, s. 3-12.
8 Por. wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego (NSA) z dnia 24 listopada 2011 r., II GSK 1219/10, LEX nr 1102977.
9 Por. wyrok SN z dnia 5 października 2017 r., I UK 395/16, LEX nr 2400313.
10 Por. wyrok SN z dnia 15 marca 2018 r., III UK 47/17, LEX nr 2497578.
11 Por. wyrok SN z dnia 17 lipca 2019 r., I UK 132/18, LEX nr 2696880.
12 Por. wyrok SN z dnia 21 września 2017 r., I UK 366/16, LEX nr 2397630.
13 I UK 100/18, OSNP 2020, nr 8, poz. 81.
14 I UK 208/17, LEX nr 2541912.
15 Por. także wyrok SN z dnia 21 listopada 2011 r., II UK 69/11, LEX nr 1108830.
16 II UK 302/17, LEX nr 2583085.
17 Tekst jednolity Dz.U. z 2017 r. poz. 2168 ze zm.
18 Tekst jednolity Dz.U. z 2023 r. poz. 1610 ze zm.
19 I USKP 55/22, Legalis.
20 Por. wyroki SN: z dnia 13 września 2016 r., I UK 455/15; z dnia 6 kwietnia 2017 r., II UK 98/16; z dnia 18 grudnia 2018 r., II UK 413/17, LEX nr 2609126.
21 Wyrok SN z dnia 6 kwietnia 2017 r., II UK 98/16, dok. cyt.
22 Por. wyroki SN: z dnia 16 stycznia 2014 r., I UK 235/13, LEX nr 1444493; z dnia 21 września 2017 r., I UK 366/16, dok. cyt.; z dnia 18 grudnia 2018 r., II UK 413/17, dok. cyt.
23 Por. wyrok SN z dnia 18 grudnia 2018 r., II UK 413/17, dok. cyt.
24 Por. wyrok SN z dnia 5 kwietnia 2016 r., I UK 196/15, LEX nr 2010791.
25 Por. wyrok SN z dnia 13 września 2016 r., I UK 455/15, dok. cyt.
26 Por. wyrok SN z dnia 6 kwietnia 2017 r., II UK 98/16, dok. cyt.
27 Por. wyrok SN z dnia 21 września 2017 r., I UK 366/16, dok. cyt.
28 Por. wyrok SN z dnia 13 lutego 2019 r., III UK 44/18, OSNP 2019, nr 10, poz. 124.
29 Por. wyrok SN z dnia 23 września 2020 r., II UK 353/18, LEX nr 3106218.
30 Por. wyrok SN z dnia 18 października 2011 r., II UK 51/11, OSNP 2012, nr 21-22, poz. 267.
31 Por. wyrok SN z dnia 15 marca 2018 r., III UK 47/17, dok. cyt.
32 Por. wyroki NSA: z dnia 19 marca 1991 r., II SA 898/90, ONSA 1992, nr 3-4, poz. 58; z dnia 17 września 1997 r., II SA/Wa 1089/96, „Prawo Gospodarcze” 1998, nr 1, s. 32.
33 Por. wyroki SN: z dnia 27 stycznia 2021 r., II USKP 5/21; z dnia 11 lutego 2021 r., II USKP 21/21.
34 Por. wyroki SN: z dnia 10 lutego 2016 r., I UK 65/15, LEX nr 2118451; z dnia 16 lutego 2016 r., I UK 77/15, LEX nr 2000382; z dnia 21 kwietnia 2021 r., II USKP 43/21.
Vlog podatkowy ISP
Udostępniamy Państwu Video blog podatkowy Instytutu Studiów Podatkowych zawierający najnowsze wypowiedzi ekspertów Instytutu na temat zmian i interpretacji podatkowych prezentowane w formie krótkich filmów na kanale YouTube.
