Spółdzielnie, jako specyficzna forma działalności gospodarczej i społecznej, nie zawsze podlegają podatkowi od towarów i usług. Kluczowe znaczenie ma tutaj rozróżnienie między działalnością statutową a działalnością gospodarczą, co determinuje zakres prawa do odliczenia podatku naliczonego.
Spółdzielnie, zgodnie z definicją zawartą w ustawie z dnia 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze, są dobrowolnymi zrzeszeniami prowadzącymi działalność gospodarczą w interesie swoich członków. Ich status prawny sprawia, że często funkcjonują na granicy działalności rynkowej i społecznej. To właśnie charakter prowadzonej przez nie działalności wpływa na sposób opodatkowania podatkiem od towarów i usług oraz możliwość odliczenia podatku naliczonego.
Zgodnie z ustawą z dnia 11 marca 2004 r., opodatkowaniu podlega wyłącznie działalność gospodarcza. Jeżeli spółdzielnia realizuje swoje cele statutowe, które nie wiążą się ze świadczeniem odpłatnych usług ani sprzedażą towarów na rzecz osób trzecich, to wydatki na te działania nie są traktowane jako element działalności gospodarczej i nie podlegają opodatkowaniu.
Aby ustalić, czy wydatki spółdzielni podlegają opodatkowaniu, należy dokonać podziału jej działalności na trzy podstawowe kategorie:
- działalność podlegająca opodatkowaniu – obejmuje sprzedaż towarów i usług oraz inne czynności o charakterze komercyjnym,
- działalność zwolniona z podatku – np. usługi społeczne, edukacyjne czy kulturalne, jeśli mieszczą się w katalogu zwolnień przewidzianych w ustawie z dnia 11 marca 2004 r.,
- działalność statutowa niepodlegająca opodatkowaniu – obejmuje działania, które nie są uznawane za działalność gospodarczą, np. składki członkowskie, działalność edukacyjno-kulturalna dla członków spółdzielni czy wydatki finansowane z dotacji.
Jeżeli spółdzielnia prowadzi działalność gospodarczą, podlega wówczas opodatkowaniu na zasadach ogólnych. W sytuacji, gdy realizuje działania nieodpłatne w ramach swoich celów statutowych, to nie może odliczyć podatku naliczonego, ponieważ nie wykonuje czynności opodatkowanych.
W przypadku spółdzielni, które prowadzą zarówno działalność opodatkowaną podatkiem od towarów i usług, jak i działalność statutową niepodlegającą opodatkowaniu, stosuje się dwa mechanizmy:
- preproporcja – dotyczy sytuacji, gdy wydatki są wykorzystywane zarówno do działalności gospodarczej, jak i do działalności statutowej. Wówczas podatek naliczony można odliczyć w odpowiedniej części, według metody określonej w art. 86 ustawy z dnia 11 marca 2004 r..
- proporcja – stosowana, gdy spółdzielnia wykonuje czynności opodatkowane i zwolnione z podatku. Zgodnie z art. 90 ustawy z dnia 11 marca 2004 r., odliczenie podatku naliczonego jest możliwe tylko w części odpowiadającej udziałowi działalności opodatkowanej w całkowitym obrocie.
Przykładowo, jeżeli spółdzielnia prowadzi zarówno sprzedaż usług, jak i działalność edukacyjną finansowaną z dotacji, to może odliczyć podatek jedynie od tej części wydatków, które dotyczą działalności opodatkowanej. Przykłady wydatków niepodlegających opodatkowaniu:
- działalność społeczna i edukacyjna – organizacja bezpłatnych szkoleń dla członków spółdzielni, działalność kulturalna, która nie generuje przychodów,
- wydatki finansowane z dotacji – jeśli spółdzielnia otrzymuje środki publiczne na realizację działań statutowych, które nie wiążą się ze sprzedażą usług lub towarów, to wydatki te nie podlegają opodatkowaniu,
- koszty administracyjne – jeśli dotyczą wyłącznie działalności statutowej, to nie dają prawa do odliczenia podatku.
Spółdzielnie, które realizują zarówno działalność gospodarczą, jak i społeczną, powinny precyzyjnie analizować swoje wydatki pod kątem prawa do odliczenia podatku. Jeśli wydatki są związane wyłącznie z działalnością statutową niepodlegającą opodatkowaniu, to spółdzielnia nie ma prawa do odliczenia podatku naliczonego. W przypadku działalności mieszanej, konieczne jest zastosowanie mechanizmów preproporcji i proporcji.
