Zakres związania uchwałami Sądu Najwyższego

Sąd Najwyższy (SN) jest organem władzy sądowniczej, co powoduje, że do jego obowiązków należy rozstrzyganie kwestii prawnych. Niekwestionowaną zasadą jest, że wyrok SN wiąże sądy tylko w tej sprawie, której dotyczy, w innych sprawach jest zaś tylko wskazówką przedstawiającą wyrażane w nim poglądy prawne. Odmienny charakter mają uchwały SN. Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, często pomijany przez organy powołujące się na uchwały w swych decyzjach, w tym zwłaszcza organ rentowy, że znaczenie uchwał SN jest różne. Wszystkie uchwały podejmowane przez pełny skład SN, skład połączonych izb oraz skład całej izby z chwilą ich podjęcia uzyskują moc zasad prawnych. W przypadku uchwał składów siedmiu sędziów konieczne jest postanowienie o nadaniu uchwale mocy zasady prawnej.

Na mocy art. 86 § 1 ustawy z dnia 8 grudnia 2017 r. o Sądzie Najwyższym¹, jeżeli skład SN uzna, że przedstawione zagadnienie wymaga wyjaśnienia, a rozbieżności wymagają rozstrzygnięcia, podejmuje uchwałę, w przeciwnym razie odmawia jej podjęcia; jeżeli podjęcie uchwały stało się zbędne – umarza postępowanie. Jeżeli skład siedmiu sędziów SN uzna, że znaczenie dla praktyki sądowej lub powaga występujących wątpliwości to uzasadnia, może zagadnienie prawne lub wniosek o podjęcie uchwały przedstawić składowi całej izby, a izba – składowi dwóch lub większej liczby połączonych izb albo pełnemu składowi SN (art. 86 § 2 ww. ustawy).

Skład SN nie ma obowiązku podjęcia uchwały w sprawie każdego przedstawionego mu zagadnienia prawnego. Podjęcie uchwały powinno nastąpić tylko wtedy, gdy skład SN uzna, że przedstawione zagadnienie wymaga wyjaśnienia, a rozbieżności wymagają rozstrzygnięcia. Bada również, czy zostały spełnione przesłanki pozwalające na przedstawienie zagadnienia SN. Tym samym odmawia podjęcia uchwały zawsze wtedy, gdy nie zostały spełnione przesłanki pozwalające na skierowanie wniosku do SN, a także wtedy, gdy przedstawione zagadnienie nie wymaga wyjaśnienia, a rozbieżności nie wymagają rozstrzygnięcia².

Zgodnie z art. 398¹⁷ § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego³, jeżeli przy rozpoznawaniu skargi kasacyjnej wyłoni się zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, SN może odroczyć wydanie orzeczenia i przekazać to zagadnienie do rozstrzygnięcia powiększonemu składowi tego Sądu. Uchwała powiększonego składu SN jest w danej sprawie wiążąca (§ 2).

O potrzebie skorzystania z możliwości przewidzianej w art. 398¹⁷ k.p.c. decydują poważne wątpliwości SN rozpoznającego skargę kasacyjną co do sposobu rozstrzygnięcia wyłaniających się zagadnień prawnych, a nie wątpliwości zgłaszane przez stronę w związku z dokonaną przez nią analizą orzecznictwa. W powyższym przepisie mowa jest wyłącznie o poważnych wątpliwościach SN, które wyłaniają się przy rozpoznawaniu skargi kasacyjnej. Jeżeli w orzecznictwie SN ujawnią się rozbieżności w wykładni prawa, to z wnioskiem o ich rozstrzygnięcie przez SN w składzie siedmiu sędziów lub innym odpowiednim składzie mogą występować podmioty wskazane w art. 83 ustawy z dnia 8 grudnia 2017 r.⁴

Komentowany przepis konkretyzuje na gruncie Kodeksu postępowania cywilnego instytucję przewidzianą w art. 82 ustawy z dnia 8 grudnia 2017 r. Skład powiększony w rozumieniu tego uregulowania to skład siedmiu sędziów SN. Rozwiązanie przewidziane w art. 398¹⁷ k.p.c. stosowane jest przez SN z urzędu przy rozpoznawaniu skargi kasacyjnej bądź zażalenia (art. 394¹ § 3 k.p.c.). Nie wyłącza ono oczywiście możliwości skorzystania ze środka określonego w art. 86 § 2 ustawy z dnia 8 grudnia 2017 r., a więc przedstawienia zagadnienia prawnego składowi izby bądź następnie – składowi dwóch lub więcej izb albo pełnemu składowi SN⁵.

Stosownie do art. 87 § 1 powyższej ustawy uchwały pełnego składu SN, składu połączonych izb oraz składu całej izby, z chwilą ich podjęcia, uzyskują moc zasad prawnych. Skład siedmiu sędziów może postanowić o nadaniu uchwale mocy zasady prawnej. Zgodnie z utrwaloną linią orzeczniczą SN, mającą podbudowę w poglądach nauki prawa, uchwały SN mające moc zasady prawnej, przyjęte do stosowania do szerszej praktyki, wiążą tylko składy SN. Nie mogą one orzekać sprzecznie z taką zasadą prawną, chyba że nastąpi zmiana stanu prawnego lub też SN, w specjalnej przewidzianej do tego procedurze, odstąpi od danej zasady prawnej.

Uchwały mające moc zasad prawnych wiążą wszystkie składy SN, niezależnie od ich rangi. Oznacza to, że uchwała składu siedmiu sędziów, mająca moc zasady prawnej, jest wiążąca dla innych składów SN. Związanie zasadami prawnymi tylko składów SN nie oznacza, że zasady prawne pozostają bez wpływu na orzecznictwo sądów powszechnych i sądów wojskowych. Brak bowiem formalnej mocy wiążącej orzecznictwa SN – poza związaniem wynikającym z przepisów szczególnych (por. art. 390 § 2 i art. 398²⁰ k.p.c.) – nie oznacza, że nie ma ono realnego wpływu na orzecznictwo sądowe. Zawiera bowiem zawsze określoną wykładnię danej normy prawnej, popartą szeroką argumentacją i autorytetem SN. Niezastosowanie się do takiej uchwały wymaga zatem przedstawienia pogłębionej kontrargumentacji⁶.

Składy SN nie mogą orzekać sprzecznie z zasadą prawną dopóty, dopóki nie nastąpi zmiana stanu prawnego. Zmiana treści, okresu lub zakresu stosowania przepisu, którego dotyczy zasada prawna, oznacza, że jest to już inny przepis. Co do zmiany treści przepisu jest to oczywiste, zmiana okresu lub zakresu jego stosowania powoduje natomiast, że reguluje on inne stosunki społeczne niż te, które istniały w dniu podjęcia uchwały przez SN. Nie da się zaś oddzielić wykładni prawa od stosunków społecznych, które poddane są jego regulacji⁷.

Należy przy tym zwrócić uwagę, że stosownie do art. 88 § 1 ustawy z dnia 8 grudnia 2017 r., jeżeli jakikolwiek skład SN zamierza odstąpić od zasady prawnej, przedstawia powstałe zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia składowi całej izby. Odstąpienie od zasady prawnej uchwalonej przez izbę, połączone izby albo pełny skład SN wymaga ponownego rozstrzygnięcia w drodze uchwały odpowiednio przez właściwą izbę, połączone izby lub pełny skład SN (§ 2). Jeżeli skład jednej izby SN zamierza odstąpić od zasady prawnej uchwalonej przez inną izbę, rozstrzygnięcie następuje w drodze uchwały obu izb. Izby mogą przedstawić zagadnienie prawne do rozpoznania przez pełny skład SN (§ 3).

W myśl natomiast art. 390 § 1 k.p.c., jeżeli przy rozpoznawaniu apelacji powstanie zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, sąd może przedstawić to zagadnienie do rozstrzygnięcia SN i odroczyć rozpoznanie sprawy. SN władny jest przejąć sprawę do rozpoznania albo przekazać zagadnienie do rozstrzygnięcia powiększonemu składowi tego Sądu. Uchwała SN rozstrzygająca zagadnienie prawne wiąże w danej sprawie (§ 2).

W orzecznictwie SN prezentowany jest jednolity pogląd, że podjęcie uchwały rozstrzygającej zagadnienie prawne stanowi – ze względu na jej wiążący charakter – wyjątek od zasady samodzielnego rozstrzygania sprawy przez sąd właściwy. Z tego względu wskazuje się na potrzebę ścisłej wykładni przesłanek stosowania powołanego przepisu⁸. W judykaturze podkreśla się przy tym, że przedmiotem zagadnienia prawnego może być jedynie taka poważna wątpliwość prawna, której wyjaśnienie w formie uchwały jest niezbędne do rozstrzygnięcia sprawy przez sąd drugiej instancji. Sąd ten powinien zatem szczegółowo wyjaśnić, na czym polegają jego wątpliwości i dlaczego uważa je za poważne; obowiązany jest również wykazać, że wątpliwości te pozostają w związku przyczynowym z rozstrzygnięciem środka odwoławczego. Przedstawiając zagadnienie prawne, sąd powinien wyjaśnić związek między zakładaną – z uwzględnieniem poczynionych ustaleń faktycznych – podstawą prawną rozstrzygnięcia a sformułowanym zagadnieniem, a także zamieścić w uzasadnieniu rozważania prawne wskazujące, że dostrzeżona przezeń wątpliwość ma „poważny” charakter, tzn. jej rozstrzygnięcie napotyka trudności wykraczające poza te, które towarzyszą wykładni prawa. Jeżeli tego nie uczyni, podjęcie stosownej uchwały przez SN nie jest dopuszczalne⁹.

Instytucja pytań prawnych, prowadząca do związania sądów niższych instancji w danej sprawie poglądem SN, zawartym w podjętej uchwale, jest wyjątkiem od konstytucyjnej zasady podległości sędziów tylko Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.¹⁰ oraz ustawom (art. 178 ust. 1 Konstytucji RP). W związku z tym w utrwalonym orzecznictwie wskazuje się na potrzebę ścisłej, deklaratywnej wykładni art. 390 § 1 k.p.c., dokonywanej bez zbędnych koncesji na rzecz argumentów o nastawieniu celowościowym lub utylitarnym¹¹. Wyrazem tego podejścia jest m.in. konsekwentnie respektowane w judykaturze założenie, że przedstawiane SN zagadnienie prawne musi nie tylko wiązać się z rozpatrywaną sprawą i implikować istotne, poważne wątpliwości interpretacyjne, lecz także nie może zmierzać do zastąpienia sądu meritii w powinności wydania rozstrzygnięcia w konkretnej sprawie. Sąd rozpoznający apelację nie może tym samym przez odwołanie się do art. 390 § 1 k.p.c. przenosić na SN decyzji jurysdykcyjnej, do której podjęcia jest funkcjonalnie właściwy w konkretnym układzie procesowym¹².

Zgodnie z art. 390 § 2 k.p.c. uchwała SN rozstrzygająca zagadnienie prawne wiąże w danej sprawie. Oznacza to, że uchwałą SN rozstrzygającą zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości związane są wyłącznie sądy rozpoznające sprawę, w której przedstawiono SN to konkretne zagadnienie, nie wiąże ona natomiast w innej sprawie, nawet jeśli przedmiotem innego powództwa jest to samo roszczenie oparte na tej samej podstawie faktycznej i prawnej. Jakkolwiek zatem uchwały SN rozstrzygające zagadnienia prawne mogą stanowić w innych sprawach pomoc przy dokonywaniu wykładni prawa, to jednak nie przesądzają o braku możliwości dokonania interpretacji przepisów w sposób odmienny niż tam zaprezentowany¹³.

Możliwość powstania sytuacji polegających na tym, że w porównywalnych sprawach sądy dokonują odmiennej wykładni tych samych przepisów prawa i w konsekwencji wydają odmienne rozstrzygnięcia, stanowi wprost konsekwencję zasady niezawisłości sędziowskiej, która jest jedną z podstawowych zasad regulujących ustrój władzy sądowniczej w Polsce (art. 179 ust. 1 Konstytucji RP). Wynika z niej m.in. koncepcja samodzielności jurysdykcyjnej sądu, która oznacza, że poza przypadkami wskazanymi w ustawie sąd, rozpoznając daną sprawę, nie jest związany rozstrzygnięciami i zapatrywaniami prawnymi, w szczególności dotyczącymi wykładni prawa, wyrażonymi przez inne sądy i organy. Nie ma więc podstaw, by twierdzić, że orzeczenie z samej tej przyczyny, że jego treść jest odmienna od innego orzeczenia zapadłego w podobnej sprawie, narusza zasadę demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej i wywodzone z niej zasady pochodne albo rodzi problem na tle zasady równości wobec prawa¹⁴.

W aktualnym stanie prawnym sądy powszechne w sposób formalny nie są wiązane uchwałami SN, chyba że chodzi o uchwałę udzielającą odpowiedzi na pytanie prawne danego sądu w trybie art. 390 § 1 i 2 k.p.c. W takim bowiem przypadku sąd, który wystąpił do SN z pytaniem prawnym, jest związany uchwałą SN w rozpatrywanej sprawie. Nie oznacza to oczywiście, że sądy powszechne mogą dowolnie ignorować uchwały (inne orzeczenia) wydawane przez SN, spełniający swój obowiązek, jakim jest zachowanie jednolitości orzecznictwa. Brak bowiem formalnej mocy wiążącej orzecznictwa SN – poza związaniem wynikającym z przepisów szczególnych (art. 390 § 2 i art. 398²⁰ k.p.c.) – nie oznacza, że nie ma ono realnego wpływu na orzecznictwo sądów powszechnych. Zawiera bowiem zawsze określoną wykładnię danej normy prawnej, popartą szeroką argumentacją i autorytetem SN.

Niezastosowanie się do takiej uchwały wymaga zatem przedstawienia pogłębionej kontrargumentacji, która może się okazać niewystarczająca w razie kontroli kasacyjnej (zażaleniowej) danego rozstrzygnięcia. Nie jest przy tym też wykluczone, że wydanie orzeczenia sprzecznego z uchwałą SN, zwłaszcza mającą moc zasady prawnej, może uzasadniać skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem (art. 424¹ k.p.c.)¹⁵.

Sądy powinny zatem w miarę możliwości dokonywać jednolitej oceny podobnych przypadków. To, że sposób rozstrzygnięcia danej sprawy cywilnej pozostawiony jest swobodnemu uznaniu sądu, nie oznacza, że może być ono dowolne. Powinno bowiem być zgodne m.in. ze standardem sprawiedliwości, nakazującym, aby podobne przypadki rozstrzygać w miarę możliwości podobnie¹⁶. Ponadto należy podkreślić, że zasada zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa wymaga objęcia ochroną zaufania obywateli nie tylko do litery prawa, ale przede wszystkim do sposobu jego interpretacji¹⁷.

 

Przypisy

¹     Tekst jednolity Dz.U. z 2023 r. poz. 1093 ze zm., dalej: ustawa z dnia 8 grudnia 2017 r.

²     K. Szczucki, Ustawa o Sądzie Najwyższym. Komentarz, wyd. 2, Warszawa 2021.

³     Tekst jednolity Dz.U. z 2023 r. poz. 1550, dalej: „Kodeks postępowania cywilnego” lub „k.p.c.”.

⁴     Kodeks postępowania cywilnego. Postępowanie procesowe. Komentarz aktualizowany, red. O.M. Piaskowska, LEX/el. 2023.

⁵     Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz aktualizowany. Tom I. Art. 1-477⁽¹⁶⁾, red. M. Manowska, LEX/el. 2022.

⁶     Postanowienie SN z dnia 17 maja 2019 r., V CZ 23/19.

⁷     Wyrok SN z dnia 8 sierpnia 2007 r., II UK 23/07.

⁸     Zob. m.in. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów SN z dnia 30 marca 1999 r., III CZP 62/98, OSNC 1999, nr 10, poz. 166 oraz postanowienia SN: z dnia 18 lutego 2021 r., III CZP 13/20; z dnia 29 października 2009 r., III CZP 79/09; z dnia 12 stycznia 2010 r., III CZP 106/09.

⁹     Postanowienie SN z dnia 13 stycznia 2022 r., III CZP 29/22. Por. m.in. postanowienia SN: z dnia 27 sierpnia 1996 r., III CZP 91/96, OSNC 1997, nr 1, poz. 9; z dnia 28 sierpnia 2008 r., III CZP 67/08; z dnia 26 października 2011 r., III CZP 59/11; z dnia 11 stycznia 2018 r., III CZP 63/17, OSNC-ZD 2019, z. A, poz. 3; z dnia 30 czerwca 2020 r., III CZP 61/19.

¹⁰    Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm., dalej: Konstytucja RP.

¹¹    Por. uchwała składu siedmiu sędziów SN z dnia 30 marca 1999 r., III CZP 62/98, dok. cyt., oraz postanowienia SN: z dnia 19 listopada 2008 r., III CZP 21/08, niepubl.; z dnia 29 października 2009 r., III CZP 79/09, niepubl.; z dnia 12 stycznia 2010 r., III CZP 106/09, niepubl.

¹²    Postanowienie SN z dnia 13 maja 2022 r., III CZP 68/22. Por. postanowienia SN: z dnia 22 czerwca 2016 r., III CZP 22/16, niepubl.; z dnia 7 marca 2018 r., III UZP 1/18, niepubl.; z dnia 28 marca 2019 r., III CZP 92/18, niepubl.

¹³    Wyrok SN z dnia 20 stycznia 2021 r., I NSNc 117/20.

¹⁴    Wyrok SN z dnia 23 czerwca 2022 r., I NSNc 567/21.

¹⁵    Wyrok Sądu Apelacyjnego (SA) w Białymstoku z dnia 17 października 2017 r., III AUa 234/17.

¹⁶    Zob. wyrok SN z dnia 17 kwietnia 2015 r., III CSK 173/14.

¹⁷    Wyrok SA w Szczecinie z dnia 18 kwietnia 2019 r., I AGa 165/18. Zob. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7 lutego 2005 r., SK 49/03.

 

 

Wróć do spisu treści serwisu