W dniu 31 marca 2021 r. naczelny sąd administracyjny Litwy złożył wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, który to wniosek wpłynął do Trybunału Sprawiedliwości w dniu 9 kwietnia 2021 r. Z dniem 15 września 2022 r. Trybunał Sprawiedliwości wydał wyrok (sygn. akt C-227/21) w postępowaniu UAB „HA.EN.” przeciwko Valstybinė mokesčių inspekcija prie Lietuvos Respublikos finansų ministerijos (Krajowy inspektorat podatkowy przy ministerstwie finansów Republiki Litewskiej) w przedmiocie odmowy prawa do odliczenia podatku od wartości dodanej (VAT) ze względu na zarzucane HA.EN. nadużycie prawa.
Z dniem 27 listopada 2015 r. HA.EN. na podstawie umowy cesji wierzytelności przejęła od banku, który udzielił kredytu UAB 'Sostinės būstai’ (dalej: „sprzedający”) na prowadzenie działalności deweloperskiej, wszelkie roszczenia finansowe wynikające z umowy o kredyt (umowa zawarta między bankiem a sprzedającym). HA.EN. potwierdziła, iż zapoznała się z sytuacją ekonomiczno-finansową i prawną sprzedającego oraz że ma świadomość, iż sprzedający jest niewypłacalny i jest objęty postępowaniem restrukturyzacyjnym. W dniu 18 grudnia 2015 r. bank przeniósł na HA.EN. hipotekę ustanowioną na nieruchomości sprzedającego.
W dniu 5 sierpnia 2016 r. sprzedający wystawił fakturę na HA.EN. na łączną kwotę 5 468 000 EUR, czyli 4 519 008,26 EUR wraz z VAT w wysokości 948 991,74 EUR. HA.EN. zaksięgowała tę fakturę i odliczyła naliczony VAT wskazany na niej w deklaracji VAT za listopada 2016 r., jak również sprzedający zaksięgował ową fakturę i zadeklarował należny VAT wskazany na niej w deklaracji VAT za sierpień 2016 r., ale nie wpłacił tej kwoty do budżetu państwa. W dniu 20 grudnia 2016 r. HA.EN. zwróciła się do organu podatkowego o zwrot nadwyżki VAT wynikającej z odliczenia naliczonego VAT, przy czym jednak organ podatkowy po przeprowadzeniu kontroli podatkowej w HA.EN. uznał, że zawierając transakcję nabycia omawianej nieruchomości, mimo że wiedziała lub powinna była wiedzieć, iż sprzedający nie uiszcza na rzecz skarbu państwa VAT związanego z tą transakcją, HA.EN. działała w złej wierze i dopuściła się nadużycia prawa. HA.EN. zaskarżała decyzje organów aż sprawa została skierowana do naczelnego sądu administracyjnego Litwy, który postanowić zawiesić postępowanie i skierować do Trybunału następujące pytanie prejudycjalne: „Czy [dyrektywę VAT] w związku z zasadą neutralności podatkowej należy interpretować w ten sposób, że (nie) stoi ona na przeszkodzie praktyce organów krajowych, zgodnie z którą odmawia się podatnikowi prawa do odliczenia naliczonego VAT, jeżeli nabywając nieruchomość, wiedział on (lub powinien był wiedzieć), że dostawca, z uwagi na swoją niewypłacalność, nie wpłaci (lub nie będzie w stanie wpłacić) do budżetu państwa należnego VAT?”
Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej w wyroku z dnia 15 września 2022 r. wskazał, że w celu stwierdzenia wystąpienia praktyki stanowiącej nadużycie wymagane jest spełnienie dwóch przesłanek:
- wymagane jest, aby sporne transakcje, pomimo iż spełniają formalne przesłanki przewidziane w odpowiednich przepisach dyrektywy VAT i ustawodawstwa krajowego transponującego tę dyrektywę, skutkowały uzyskaniem korzyści podatkowej, której przyznanie byłoby sprzeczne z celem tych przepisów;
- z ogółu obiektywnych czynników powinno wynikać, że zasadniczy cel spornych transakcji ogranicza się do uzyskania korzyści podatkowej
W przedmiocie pierwszej przesłanki TSUE wskazał, że przy założeniu, iż żądane przez HA.EN. odliczenie VAT naliczonego przy przejęciu tej nieruchomości może zostać zakwalifikowane jako korzyść podatkowa, nie może być ona uznana za sprzeczną z celami realizowanymi przez dyrektywę VAT, ponieważ państwa członkowskie mogą skorzystać z mechanizmu odwrotnego obciążenia i przenieść ciężar VAT na podatnika będącego odbiorcą transakcji podlegającej temu podatkowi. Z kolei zgodnie z drugiej przesłanki wynika, że zasadniczy cel spornej transakcji ogranicza się do uzyskania korzyści podatkowej. W tym zakresie TSUE wskazał, że HA.EN. była wierzycielem sprzedającego i posiadała hipotekę na rozpatrywanej nieruchomości, która była przedmiotem przymusowej licytacji, zatem należało uznać, że: „przejęcie przez wierzyciela, w wyniku bezskutecznej licytacji, nieruchomości, na której dysponował on taką gwarancją, może zasadniczo być uzasadnione nie uzyskaniem jakiejkolwiek korzyści podatkowej, lecz chęcią odzyskania od dłużnika znajdującego się w stanie upadłości całości lub części wierzytelności za pomocą środków prawnych, jakimi wierzyciel ten dysponuje, takich jak procedura przymusowej licytacji.”
Zatem, zgodnie z przedstawionym stanowiskiem Trybunału należy wskazać, że organy podatkowe państwa członkowskiego nie mogą w świetle prawa Unii uznać, iż w ramach sprzedaży nieruchomości pomiędzy podatnikami w następstwie przymusowej licytacji sam fakt, że HA.EN. wiedział lub powinien był wiedzieć, że sprzedający ma trudności finansowe i że może to skutkować tym, iż sprzedający nie zapłaci VAT na rzecz skarbu państwa, oznacza, że nabywca ten dopuścił się nadużycia prawa, i w konsekwencji odmówić mu prawa do odliczenia naliczonego VAT. Taka praktyka jest sprzeczna z zasadą neutralności podatkowej i sprowadza się do obciążenia nabywców ryzykiem związanym z nieuiszczeniem zapłaty podatku od wartości dodanej na rzecz skarbu państwa, które to ryzyko co do zasady powinien ponosić skarb państwa.
W świetle art. 168 lit. a) dyrektywy Rady 2006/112/WE z dnia 28 listopada 2006 r. w sprawie wspólnego systemu podatku od wartości dodanej w świetle zasady neutralności podatkowej „W przypadku nieruchomości stanowiącej część majątku przedsiębiorstwa danego podatnika i wykorzystywanej zarówno do celów prowadzonej przez tego podatnika działalności, jak i do celów prywatnych podatnika lub jego pracowników (…) VAT od wydatków związanych z taką nieruchomością podlega odliczeniu (…) wyłącznie do wysokości udziału procentowego, w jakim dana nieruchomość została wykorzystana do celów działalności prowadzonej przez podatnika.”
Konstatując, TSUE w omawianym wyroku wskazał, że w świetle zasady neutralności podatkowej przepis art. 168 lit. a) dyrektywy należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie praktyce krajowej polegającej, w sytuacji sprzedaży nieruchomości pomiędzy podatnikami, na odmówieniu nabywcy prawa do odliczenia naliczonego VAT z tego tylko powodu, iż wiedział on lub powinien był wiedzieć, że sprzedający znajduje się w trudnej sytuacji finansowej względnie w stanie niewypłacalności i że okoliczność ta może skutkować tym, że sprzedający nie zapłaci lub nie będzie mógł zapłacić VAT na rzecz skarbu państwa.
