W niniejszym artykule autor przedstawia wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 26 lutego 2020 r. (III AUa 1015/19)1 w przedmiocie pojęcia pracownika na gruncie ubezpieczeń społecznych.
Sąd Apelacyjny w Białymstoku w omawianym wyroku stwierdził, że art. 8 ust. 2a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych2 rozszerza pojęcie pracownika dla celów ubezpieczeń społecznych poza sferę stosunku pracy. Rozszerzenie to dotyczy dwóch sytuacji. Pierwszą jest wykonywanie pracy na podstawie jednej z wymienionych w tym przepisie umów prawa cywilnego przez osobę, która umowę taką zawarła z pracodawcą, z którym pozostaje w stosunku pracy. Drugą jest wykonywanie pracy na podstawie jednej z tych umów przez osobę, która wymienioną umowę zawarła z osobą trzecią, jednakże w jej ramach wykonuje pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w stosunku pracy. Przesłanką decydującą o uznaniu takiej osoby za pracownika w rozumieniu przywołanej ustawy jest to, że pracownik ? jako pracownik związany stosunkiem pracy z danym pracodawcą ? jednocześnie świadczy na jego rzecz pracę w ramach umowy cywilnoprawnej zawartej z inną osobą.
Celem takiej regulacji było zminimalizowanie korzystania przez pracodawców z umów cywilnoprawnych celem zatrudnienia własnych pracowników do realizacji tych samych zadań, które wykonują oni w ramach łączącego strony stosunku pracy, by w ten sposób ominąć ograniczenia wynikające z ochronnych przepisów prawa pracy i uniknąć obciążeń z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne od tychże umów. Dlatego podzielić należy pogląd, że pracodawca, którego pracownik wykonuje na jego rzecz pracę w ramach umowy zawartej z nim lub z osobą trzecią, jest płatnikiem składek na ubezpieczenia emerytalne, rentowe, chorobowe i wypadkowe z tytułu tej umowy3.
Sąd podkreślił, że nie ma znaczenia dla zastosowania art. 8 ust. 2a ustawy z dnia 13 października 1998 r. to, czy pracodawca korzysta z pracy swoich pracowników na podstawie umowy z osobą trzecią dlatego, że działa na ich niekorzyść, by zmniejszyć uprawnienia (np. obchodzi przepisy o czasie pracy, godzinach nadliczbowych itd.), czy też dlatego, że ma określoną wizję outsourcingu, w której ramach określone prace zleca podmiotowi zewnętrznemu. W obu tych przypadkach musi się liczyć z bezwzględnie obowiązującymi przepisami prawa ubezpieczeń społecznych, a jednym z nich jest art. 8 ust. 2a wspomnianej ustawy. Konieczne jest zatem uwzględnianie tej regulacji w treści zawieranych umów z osobami trzecimi w celu uniknięcia skutków ignorowania tej regulacji.
Skład orzekający w pełni zgodził się ze stanowiskiem sądu pierwszej instancji, który wskazał, że art. 8 ust. 2a nie tylko rozszerza pojęcie „pracownika”, ale też kreuje definicję pracowniczego tytułu obowiązkowych ubezpieczeń społecznych w ten sposób, że łączy obowiązek podlegania pracownika obowiązkowym ubezpieczeniom z aktywnością pracownika w ramach stosunku pracy oraz dodatkowo w ramach umowy cywilnoprawnej zawartej przez niego z pracodawcą lub osobą trzecią, ale wykonywaną na rzecz pracodawcy. Ustawodawca wprowadził regułę, że umowa zlecenia zawarta z własnym pracownikiem podlega obowiązkowo ubezpieczeniu społecznemu tak jak umowa o pracę. Jeśli dana osoba nie zawarła wprawdzie umowy zlecenia z pracodawcą, z którym pozostaje w stosunku pracy, ale w ramach tej umowy wykonuje pracę na rzecz właśnie tego pracodawcy, należy od takiej umowy zlecenia odprowadzać składki na ubezpieczenia na takich samych zasadach jak w przypadku umowy o pracę. Powyższy przepis akcentuje zatem, że status pracownika na gruncie prawa ubezpieczeń społecznych wyznacza w istocie nie tylko podstawa nawiązania więzi prawnej między pracownikiem a pracodawcą, ale również fakt świadczenia pracy i rzeczywistego wykonywania obowiązków pracowniczych.
Sąd Apelacyjny w Białymstoku przypomniał, że zgodnie z treścią art. 8 ust. 2a ustawy z dnia 13 października 1998 r. za pracownika w rozumieniu tej ustawy uważa się także osobę wykonującą pracę na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym4 stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, albo umowy o dzieło, jeżeli umowę taką zawarła z pracodawcą, z którym pozostaje w stosunku pracy, lub jeżeli w ramach takiej umowy wykonuje pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w stosunku pracy.
Nie ulega wątpliwości, że potrzeba wprowadzenia takiej regulacji wynikała z dwóch zasadniczo niekorzystnych zjawisk, które dostrzegł ustawodawca. Po pierwsze z dążenia pracodawców do zmniejszenia obciążeń z tytułu składek, co osiągali przez zawieranie z własnymi pracownikami także umów cywilnoprawnych, które nie były oskładkowane tak jak umowy o pracę. Po drugie jednak, co nie jest bez znaczenia w niniejszej sprawie, część pracodawców zawierała dodatkowe umowy cywilnoprawne, faktycznie o wykonywanie tych samych czynności i w tych samych okolicznościach co w ramach stosunku pracy, i w ten sposób omijała wiele przepisów bezwzględnie wiążących strony stosunku pracy, w tym zwłaszcza co do czasu pracy.
Orzecznictwo dotyczące art. 8 ust. 2a ustawy z dnia 13 października 1998 r. kieruje się zasadą powszechności ubezpieczenia społecznego i skłania się do wykładni rozszerzającej. W uchwale z dnia 2 września 2009 r.5 Sąd Najwyższy stwierdził, że pracodawca, którego pracownik wykonuje na jego rzecz pracę w ramach umowy cywilnoprawnej, jest płatnikiem składek na ubezpieczenie społeczne.
Jak zauważył Sąd Apelacyjny w Białymstoku: ?W świetle prawidłowych ustaleń Sądu Okręgowego, zainteresowane w okresach objętych zaskarżonymi decyzjami były pracownikami [?], a jednoczenie na rzecz placówek pocztowych świadczyły usługi sprzątania w oparciu o umowy cywilnoprawne. Zdaniem Sądu Apelacyjnego taka konstrukcja jest typową konstrukcją objętą hipotezą art. 8 ust. 2a i nie można w związku z tym podzielić argumentacji Sądu Okręgowego, który nie zastosował tego przepisu do poczynionych przez siebie ustaleń faktycznych.
Mimo że, jak to wcześniej podkreślono, u podstaw wprowadzenia przez ustawodawcę regulacji art. 8 ust. 2a ustawy systemowej [tj. ustawy z dnia 13 października 1998 r. ? przyp. red.], legło dążenie pracodawców do zmniejszenia obciążeń z tytułu składek uiszczanych ze stosunków pracy z własnymi pracownikowi, przy zachowywaniu korzystania z ich pracy dodatkowo poza tymi stosunkami pracy, na podstawie zawieranych z nimi umów cywilnoprawnych (lub innym podmiotem ich zatrudniających) ? to motywacja pracodawcy w tym zakresie nie ma znaczenia, bowiem nie należy do hipotezy tej normy prawnej?6.
Przypomnieć trzeba, że przepisy regulujące system zabezpieczenia społecznego ze względu na swoją istotę i konstrukcję podlegają ścisłej wykładni. Nie powinno się stosować do nich wykładni celowościowej, funkcjonalnej lub aksjologicznej w opozycji do wykładni językowej, jeżeli ta ostatnia prowadzi do jednoznacznych rezultatów interpretacyjnych, a zatem nie można ich poddawać wykładni ani rozszerzającej, ani zwężającej, modyfikującej wyczerpująco i kazuistycznie określone przez ustawodawcę uprawnienia do świadczeń7.
Z treści art. 8 ust. 2a ustawy z dnia 13 października 1998 r. nie wynika, że kryterium kwalifikowania umów zawieranych przez pracowników z osobą trzecią, na podstawie których świadczą pracę na rzecz pracodawcy, jest to, aby ? jak zdaje się to uwypuklać sąd pierwszej instancji ? była to praca innego rodzaju, obejmująca wykonywanie innych czynności niż te wynikające z łączącego strony stosunku pracy. Taki wymóg zresztą pozbawiałby powyższy przepis realnej skuteczności, bo pracodawca zawsze mógłby bez trudu wydzielić określonego rodzaju czynności spośród wykonywanych w ramach zawartych stosunków pracy i powierzyć ich wykonywanie w ramach umowy cywilnoprawnych.
Sąd Apelacyjny w Białymstoku odrzucił również argumentację, że pracodawca nie ma instrumentów pozwalających zweryfikować, czy pracownicy wykonują na jego rzecz usługi w ramach innych stosunków prawnych, zawartych z osobami trzecimi, a nadto, że uzyskanie potrzebnych do tego informacji prowadziłoby do naruszenia przepisów dotyczących dóbr osobistych i danych osobowych. Wysunięte w tym zakresie argumenty nie są trafne, bo nie ulega wątpliwości, że w przypadku pracowników, o których mowa w art. 8 ust. 2a ustawy z dnia 13 października 1998 r., podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne stanowi łączny przychód w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych (art. 4 pkt 10 w związku z art. 18 ust. 1 ww. ustawy), uzyskany z tytułu zatrudnienia w ramach stosunku pracy i wspomnianych umów cywilnoprawnych8. W konsekwencji płatnik (pracodawca) ? w myśl art. 17 ust. 1 przywołanej ustawy obciążony obowiązkiem obliczania, rozliczania i przekazywania składek do ZUS ? musi być również uprawniony do pozyskania niezbędnych do wypełnienia tego obowiązku informacji, a ich żądanie nie narusza ani ochrony danych osobowych, ani dóbr osobistych osób, których dotyczą.
W wyroku z dnia 24 września 2015 r.9 Sąd Najwyższy stwierdził, że z art. 23 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych10 wynika, że przetwarzanie danych jest dopuszczalne wtedy, gdy jest to niezbędne dla wypełnienia prawnie usprawiedliwionych celów realizowanych przez administratorów danych albo odbiorców danych, a przetwarzanie nie narusza praw i wolności osoby, której dane dotyczą. Przepis ten odnosi się wprost do administratora danych osobowych lub odbiorcy danych, którzy ? aby zrealizować prawnie dopuszczalne cele ? muszą udostępnić dane osobowe, pod warunkiem jednak że nie naruszy to praw i wolności osoby, której dane dotyczą.
Już samo użycie określenia „jeżeli jest to niezbędne” wskazuje, że stosowanie tych przepisów wymaga nie tylko wykazania, że chodzi o realizowanie uprawnienia lub obowiązku wynikającego z przepisów prawa lub prawnie usprawiedliwionego celu, ale także dokonania oceny, czy dla realizacji tego konieczne jest (jest niezbędne) przekazanie danych, mimo że brak jest na to zgody osoby, której dane dotyczą. Ocena ta to wyważenie racji i interesów z jednej strony osoby, której dane dotyczą, mającej objęty ochroną prawną interes, aby jej dane nie były przetwarzane bez jej zgody, a z drugiej strony administratora danych, który ma też objęty ochroną interes prawny, polegający na tym, że ma prawo realizować prawnie usprawiedliwione cele i uprawnienia.
Pracodawca jako płatnik składek na ubezpieczenia społeczne pracowników (również wykonujących pracę na rzecz tego pracodawcy na podstawie umów cywilnoprawnych zawartych z osobą trzecią) ma obowiązek ustawowy obliczania, rozliczania i przekazywania tych składek do ZUS. Podstawę wymiaru składek stanowi zaś nie tylko przychód pracownika osiągnięty z tytułu stosunku pracy (art. 18 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r.), ale i przychód uzyskany przez pracownika z tytułu wykonywania pracy na rzecz pracodawcy na podstawie umowy cywilnoprawnej zawartej z osobą trzecią, który uwzględnia się w podstawie wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne tego pracownika (art. 18 ust. 1a ww. ustawy). Wywiązanie się z tych obowiązków wymaga uzyskania przez pracodawcę (płatnika składek) zarówno informacji o tym, że osoba pozostająca z nim w stosunku pracy wykonuje pracę na jego rzecz na podstawie umowy cywilnoprawnej zawartej z osobą trzecią, jak i informacji o przychodzie uzyskiwanym przez pracownika z tytułu wykonywania umowy cywilnoprawnej.
W ocenie Sądu Najwyższego nie budzi wątpliwości, że przetwarzanie tych danych jest niezbędne dla wypełnienia prawnie usprawiedliwionego celu, jakim jest konieczność wywiązania się z obowiązków nałożonych przez ustawę na pracodawcę jako płatnika składek. W konsekwencji nie ma zatem podstaw do nadania wyższej rangi ochronie danych osobowych w postaci przychodu zleceniobiorcy niż interesowi pracodawcy, polegającemu na realizacji obowiązku nałożonego na niego jako płatnika składek przepisami ustawy z dnia 13 października 1998 r.
W wyroku z dnia 18 października 2011 r.11 Sąd Najwyższy jednoznacznie stwierdził, że nie można kwalifikować jako naruszenia konstytucyjnych gwarancji w zakresie ochrony danych osobowych oraz obrazy dóbr osobistych sytuacji zasięgania wiedzy o przychodach pracownika na potrzeby realizacji ustawowych obowiązków podmiotu zwracającego się o takie informacje, w tym przypadku ? obowiązków płatnika składek, określonych w przepisach przywołanej ustawy12.
Przypisy:
1 http://orzeczenia.bialystok.sa.gov.pl/content/$N/150500000001521_III_AUa_001015_2019_Uz_2020-02-26_001, dostęp: 25.07.2020.
2 Tekst jednolity Dz.U. z 2020 r. poz. 266 ze zm., dalej ?ustawa z dnia 13 października 1998 r.?.
3 Zob. szerzej na ten temat: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 2 września 2009 r., II UZP 6/09, OSNP 2010, nr 3-4, poz. 46; oraz wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 11 maja 2012 r., I UK 5/12, OSNP 2013, nr 9-10, poz. 117; z dnia 14 stycznia 2010 r., I UK 252/09, LEX nr 577824; z dnia 2 lutego 2010 r., I UK 259/09, LEX nr 585727; z dnia 18 października 2011 r., III UK 22/11, OSNP 2012, nr 21-22, poz. 266; z dnia 3 kwietnia 2014 r., II UK 399/13.
4 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. ? Kodeks cywilny, tekst jednolity Dz.U. z 2019 r. poz. 1145 ze zm.
5 II UZP 6/09.
6 III AUa 1015/19, dok. cyt.
7 Zob. na ten temat np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 lutego 2012 r., I UK 276/11, LEX nr 1313671.
8 Zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 października 2011 r., III UK 22/11.
9 I UK 490/14.
10 Tekst jednolity Dz.U. z 2016 r. poz. 922 ze zm.
11 III UK 22/11.
12 Zob. też Odpowiedź GIODO w sprawie przetwarzania danych zleceniobiorcy pracującego na rzecz swojego pracodawcy, „Rzeczpospolita” 2012, 20 sierpnia.
Vlog podatkowy ISP
Udostępniamy Państwu Video blog podatkowy Instytutu Studiów Podatkowych zawierający najnowsze wypowiedzi ekspertów Instytutu na temat zmian i interpretacji podatkowych prezentowane w formie krótkich filmów na kanale YouTube.
