Spółka cywilna jest przez wielu przedsiębiorców uznawana za najprostszą i najprzyjaźniejszą spółkę do prowadzenia działalności gospodarczej. Niewątpliwą jej zaletą jest jednokrotne opodatkowanie dochodów wygenerowanych przez spółkę na poziomie wspólników. O prowadzeniu działalności w formie spółki cywilnej powinni pomyśleć wspólnicy spółek komandytowych i jawnych, którzy stracili na nowych zasadach rozliczenia. Od 2021 r. dochody osiągane przez spółki komandytowe i jawne, których wspólnikami są wyłącznie osoby fizyczne, nie są już de iure transparentne dla podatku dochodowego na poziomie spółki. W konsekwencji dochód uzyskany z działalności spółek komandytowych oraz niektórych spółek jawnych jest podwójnie opodatkowany – raz na poziomie spółki, a następnie na poziomie wspólników. Spółka cywilna z jednokrotnym opodatkowaniem dochodów może być ciekawą alternatywą dla wspólników handlowych spółek osobowych.
W niniejszym opracowaniu omówiono podstawowe zasady tworzenia i funkcjonowania spółki cywilnej określone w Kodeksie cywilnym1.
Pojęcie spółki cywilnej zostało zdefiniowane w art. 860 § 1 k.c., który stanowi, że przez umowę spółki wspólnicy zobowiązują się dążyć do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego przez działanie w sposób oznaczony, w szczególności przez wniesienie wkładów. Tworzenie, funkcjonowanie i rozwiązanie spółki cywilnej regulują przepisy art. 860-875 k.c.
W rezultacie zawarcia umowy spółki dochodzi do powstania spółki cywilnej rozumianej jako trwały stosunek o charakterze zobowiązaniowym (względnym) między co najmniej dwoma wspólnikami, którymi mogą być podmioty posiadające zdolność prawną, oraz organizacja wspólników2.
Spółka cywilna nie podlega rejestracji w Krajowym Rejestrze Sądowym (KRS), a jedynie wspólnicy spółki będący osobami fizycznymi prowadzącymi działalność gospodarczą podlegają wpisowi do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej (CEIDG). Jeśli wspólnikiem jest podmiot wpisany do KRS, to fakt wykonywania działalności gospodarczej z innymi podmiotami na podstawie umowy spółki cywilnej powinien zostać zgłoszony do rejestru przedsiębiorców. Przedsiębiorca, który zgłasza do KRS okoliczność zawarcia umowy spółki cywilnej, składa do akt rejestrowych odpis umowy spółki. W przypadku zmiany umowy spółki do akt powinien zostać złożony jej tekst jednolity.
Spółce cywilnej nie przysługuje na gruncie prawa cywilnego własna zdolność prawna, o czym przesądza przede wszystkim treść art. 331 k.c. Brak podmiotowości prawnej spółki cywilnej skutkuje tym, że:
1) stroną zawieranych umów są wszyscy wspólnicy, a nie spółka;
2) podmiotami praw i obowiązków są wszyscy wspólnicy, a nie spółka;
3) stroną postępowania sądowego czy administracyjnego są wszyscy wspólnicy, a nie spółka;
4) majątek spółki jest majątkiem wspólnym wspólników;
5) odpowiedzialność za zobowiązania ponoszą wspólnicy, a nie spółka.
Przez pierwsze lata po transformacji ustrojowej spółka cywilna była traktowana jako samodzielny podmiot gospodarczy. Była to jedna z najczęściej występujących form prowadzenia działalności. W obrocie funkcjonowały dość licznie spółki cywilne prowadzące przedsiębiorstwa w znacznym rozmiarze. W praktyce pojawiało się jednak wiele problemów dotyczących sytuacji kontrahentów, jak i samych wspólników. W konsekwencji na skutek ingerencji ustawodawcy (obowiązującej od dnia 1 stycznia 2001 r.3) spółka cywilna nie może być traktowana jako przedsiębiorca. Za przedsiębiorców uznaje się natomiast wspólników spółki cywilnej w ramach wykonywanej przez nich działalności gospodarczej. Tego rodzaju spółka nie jest osobą prawną ani nie ma zdolności prawnej. Trudno też przyjąć, że spółka cywilna jest jednostką organizacyjną. Na gruncie prawa pracy, prawa administracyjnego, prawa podatkowego tej spółce mogą jednak przysługiwać prawa bądź mogą być na nią nałożone obowiązki4.
Konstrukcja spółki cywilnej w prawie polskim była kształtowana na podstawie wzorców wypracowanych przez cywilistykę niemiecką5. W systemach anglosaskich znana jest konstrukcja spółki zwykłej (partnership), która łączy elementy właściwe dla polskiej spółki cywilnej i jawnej6.
Jedną z cech szczególnych spółki cywilnej jest dość złożona sytuacja majątkowa. Przepis art. 863 k.c., o charakterze ius cogens, wskazuje, że wspólny majątek wspólników tworzy współwłasność łączną – przeciwstawianą współwłasności w częściach ułamkowych określonej w art. 196 k.c. Źródłem takiego majątku są wkłady wspólników (także wierzytelności o wniesienie wkładu) oraz majątek zgromadzony przez spółkę w czasie jej funkcjonowania7. Nie jest to majątek spółki, ponieważ spółka cywilna nie jest podmiotem prawa, a majątek wspólny wspólników jest odrębny od ich majątku indywidualnego.
Każdy wspólnik ma udział, który nie jest jednak oznaczony ułamkowo. W myśl art. 863 § 1 k.c. wspólnik nie może rozporządzać udziałem we wspólnym majątku wspólników ani udziałem w poszczególnych składnikach tego majątku. Przepis ten wyłącza możliwość rozporządzania takim udziałem we wspólnym majątku wspólników oraz udziałem w poszczególnych składnikach tego majątku. W czasie trwania spółki wspólnik nie może się domagać podziału wspólnego majątku wspólników (art. 863 § 2 k.c.). Oznaczenie części majątku przypadającej na wspólnika może nastąpić tylko w razie rozwiązania spółki lub ustąpienia wspólnika. Na podstawie art. 863 § 3 k.c. w czasie trwania spółki wierzyciel wspólnika nie może żądać zaspokojenia z jego udziału we wspólnym majątku wspólników ani z udziału w poszczególnych składnikach tego majątku.
Wspólnicy spółki cywilnej ponoszą odpowiedzialność solidarną za zobowiązania (art. 864 k.c.). Norma ma charakter ius cogens, nie można jej modyfikować wolą stron. Przyjęcie takiego rozwiązania oznacza, że wierzyciel spółki znajduje się w sytuacji określonej przez art. 366 k.c., w efekcie może zatem żądać całości lub części świadczenia od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników zwalnia pozostałych (solidarność dłużników); aż do zupełnego zaspokojenia wierzyciela wszyscy dłużnicy solidarni pozostają zobowiązani. Rozwiązanie to jest odmienne od przyjętej w art. 331 k.c. odpowiedzialności subsydiarnej ułomnych osób prawnych, gdzie pierwszorzędna odpowiedzialność spoczywa na ułomnej osobie prawnej, a odpowiedzialność członków jest drugorzędna.
Zasady partycypacji w zyskach i stratach zostały określone w art. 867 § 1 k.c. Przepis ten wskazuje, że każdy wspólnik jest uprawniony do równego udziału w zyskach i w tym samym stosunku uczestniczy w stratach, bez względu na rodzaj i wartość wkładu. W umowie spółki można inaczej ustalić stosunek udziału wspólników w zyskach i stratach. Można nawet zwolnić niektórych wspólników od udziału w stratach. Nie można natomiast wyłączyć wspólnika od udziału w zyskach. Ustalony w umowie stosunek udziału wspólnika w zyskach odnosi się w razie wątpliwości także do udziału w stratach (art. 867 § 2 k.c.). Ratio legis art. 867 k.c., który jako zasadę przewiduje równy udział w zyskach i stratach, opiera się na założeniu, że przyczynienie się poszczególnego wspólnika do wyników działalności spółki nie ogranicza się jedynie do umówienia lub wniesienia przez niego wkładu, ale polega ponadto na jego udziale w prowadzeniu spraw lub reprezentacji spółki, na odpowiedzialności za zobowiązania spółki całym swoim majątkiem bez ograniczeń, przez co zapewnia się spółce wiarygodność kredytową, wreszcie przez umówienie i wykonanie innych zobowiązań wskazanych w umowie spółki8.
Zgodnie z zasadą wyrażoną w art. 868 § 1 k.c. wspólnik może żądać podziału i wypłaty zysków dopiero po rozwiązaniu spółki. Jednakże gdy spółka została zawarta na czas dłuższy, wspólnicy mogą żądać podziału i wypłaty zysków z końcem każdego roku obrachunkowego (art. 868 § 2 k.c.). Co prawda art. 868 k.c. nie przewiduje możliwości wypłaty zysku osiągniętego w trwającym roku obrotowym przed jego zakończeniem, a także, co wynika z art. 53 ust. 4 ustawy z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości9, przed zatwierdzeniem sprawozdania finansowego za ten rok. Nie wyklucza to jednak wcześniejszych przesunięć majątkowych między wspólnym majątkiem wspólników spółki cywilnej a majątkiem wspólnika, dokonywanych zaliczkowo na konto zysku wypracowanego już w takim roku czy w latach wcześniejszych lub jako zwrot wniesionych wkładów10.
Spółka cywilna nie ma osobowości prawnej, nie występują w niej typowe dla osób prawnych władze czy też organy, które na podstawie ustawy oraz umowy spółki byłyby uprawnione i zobowiązane do prowadzenia jej spraw. Prowadzenie spraw spółki to zarządzanie spółką, podejmowanie decyzji. Na podstawie art. 865 § 1 k.c. każdy wspólnik jest uprawniony i zobowiązany do prowadzenia spraw spółki. Każdy wspólnik może bez uprzedniej uchwały wspólników prowadzić sprawy, które nie przekraczają zakresu zwykłych czynności spółki. Jeżeli jednak przed zakończeniem takiej sprawy chociażby jeden z pozostałych wspólników sprzeciwi się jej prowadzeniu, potrzebna jest uchwała wspólników (art. 865 § 2 k.c.). W sprawach, które przekraczają zakres zwykłych czynności, konieczna jest uchwała wspólników. Bez uprzedniej uchwały każdy wspólnik może wykonać czynność nagłą, której zaniechanie mogłoby narazić spółkę na niepowetowane straty.
Zasady reprezentacji spółki cywilnej określa art. 866 k.c. Stanowi on, że w braku odmiennej umowy lub uchwały wspólników każdy wspólnik jest umocowany do reprezentowania spółki w takich granicach, w jakich jest uprawniony do prowadzenia jej spraw. Dyspozytywny charakter tej normy pozwala na przyjęcie w umowie spółki, jak i w uchwale wspólników inne zasady reprezentowania spółki. Reprezentowanie spółki może zostać powierzone np. jednemu wspólnikowi lub łącznie występującym dwóm wspólnikom, lub innej osobie (innym osobom) niebędącej wspólnikiem. Możliwość takiej wewnętrznej regulacji stanowi zagrożenie bezpieczeństwa obrotu, gdyż stwarza wobec osoby trzeciej ryzyko zawarcia umowy z osobą nieuprawnioną do reprezentowania spółki, dlatego też osoba trzecia przy dokonywaniu czynności powinna w każdym wypadku żądać wykazania umocowania do reprezentowania spółki11.
Kodeks cywilny reguluje kwestie rozwiązania i likwidacji spółki cywilnej w sposób dość lakoniczny. Nie wskazano, tak jak w przypadku spółki jawnej, okoliczności prowadzących do rozwiązania spółki. W doktrynie podaje się następujące przyczyny:
1) zdarzenia wymienione w umowie (np. upływ czasu, na który zawarto umowę);
2) uchwała wspólników o rozwiązaniu spółki;
3) osiągnięcie wspólnego celu;
4) ustąpienie wszystkich wspólników z wyjątkiem jednego;
5) orzeczenie sądu;
6) ogłoszenie upadłości wspólnika12.
Rozwiązanie spółki cywilnej powoduje przekształcenie współwłasności łącznej we współwłasność w częściach ułamkowych. Z majątku pozostałego po zapłaceniu długów spółki zwraca się wspólnikom ich wkłady; stosuje się przy tym odpowiednio przepisy o zwrocie wkładów w razie wystąpienia wspólnika ze spółki (art. 875 § 2 k.c.). Pozostała nadwyżka wspólnego majątku jest dzielona między wspólników w takim stosunku, w jakim uczestniczyli w zyskach spółki (co do zasady po równo)13.
Przypisy
1 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, tekst jednolity Dz.U. z 2020 r. poz. 1740 ze zm., dalej: „Kodeks cywilny” lub „k.c.”.
2 A. Herbet, w: Prawo spółek osobowych (System Prawa Prywatnego, t. 16), A. Szajkowski (red.), Warszawa 2008, s. 474.
3 Ustawa z dnia 19 listopada 1999 r. – Prawo działalności gospodarczej, Dz.U. Nr 101, poz. 1178 ze zm.
4 Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania – część szczególna, A. Kidyba (red.), LEX, 2014; A. Sobiech, Opodatkowanie spółki osobowej, Warszawa 2016.
5 M. Podleś, Charakter prawny spółki cywilnej na tle prawa polskiego i niemieckiego, Warszawa 2008, s. 265; A. Sobiech, dz. cyt.
6 I. Hasińska, Charakter prawny spółki cywilnej na tle historycznym i prawnoporównawczym, rozprawa doktorska, Poznań 2013, s. 100; Tax Law Design and Drafting, vol. 2, V. Thuronyi (red.), International Monetary Fund, 1998, s. 2; A. Sobiech, dz. cyt.
7 Kodeks cywilny. Komentarz, E. Gniewek, P. Machnikowski (red.), Warszawa 2016; A. Sobiech, dz. cyt.
8 Kodeks cywilny. Komentarz, K. Osajda (red.), wyd. 12, stan prawny wyd. 12: czerwiec 2015 r., System Informacji Prawnej Legalis, uwagi do art. 867; A. Sobiech, dz. cyt.
9 Tekst jednolity Dz.U. z 2021 r. poz. 217.
10 Kodeks cywilny. Komentarz, K. Osajda (red.), dz. cyt.; A. Sobiech, dz. cyt.
11 Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz do art. 450-1088, K. Pietrzykowski (red.), Warszawa 2015, s. 846; A. Sobiech, dz. cyt.
12 Prawo spółek osobowych, dz. cyt., s. 715.
13 A. Sobiech, dz. cyt.
dr Agnieszka Sobiech
Doktor nauk prawnych, Kierownik Studium Prawa, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu
Maciej Sobiech
dyrektor Oddziału Wielkopolskiego
doradca podatkowy nr 09809
radca prawny nr wpisu 1845
